ՀՀ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ

Շտեմարաններն ու լաբորատորիաները

ԳՐԱԴԱՐԱՆԸ

ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի մասնագիտական գրադարանը գործում է 1959 թվականից։ Հիմնադրումից մինչ օրս գրադարանը պարբերաբար համալրվում է հնագիտության, բանագիտության, ազգագրության ազգաբանության, մշակութաբանության, վիմագրության, պատմության, լեզվաբանության, արվեստի, սոցիոլոգիայի, ֆիզիկական մարդաբանության վերաբերյալ մասնագիտական գրականությամբ։ Համալրումը կատարվում է նվիրատվությունների, ինստիտուտի հրատարակությունների և գրքափոխանակության միջոցով։ Գրադարանը ներկայումս պարունակում է ավելի քան 44500 միավոր գրականություն՝ փաստաթղթերի, հոդվածների և նյութերի ժողովածուներ, մենագրական ուսումնասիրություններ, ատենախոսություններ և ատենախոսությունների սեղմագրեր, գիտական նստաշրջանների զեկույցներ և զեկուցումների թեզիսներ, կատալոգներ և պատկերագրքեր, բառարաններ, քարտեզներ և ատլասներ, գիտական պարբերականներ և այլ գիտական հրատարակություններ՝ հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, վրացերեն, պարսկերեն, թուրքերեն և այլ լեզուներով։

Գրադարանում պահվում են XVIII-XIX դարերի հազվագյուտ հրատարակություններ, ինչպես նաև հայտնի հնագետների և պատմաբանների ինքնագրերով գրքեր: Գրադարանի կարևոր մասն են կազմում ինստիտուտի աշխատակիցների նվիրատվություններով ձևավորված անհատական ֆոնդերը՝ Բաբկեն Առաքելյանի, Գրիգոր Արեշյանի, Յուրի Մկրտումյանի, Էմմա Խանզադյանի, Ստեփան Եսայանի ֆոնդերը, Տելեմակ Խաչատրյանի, Արտաշես Նազինյանի, Սրբուհի Լիսիցյանի, Սուրեն Երեմյանի, Ասյա Օդաբաշյանի, Հուսիկ Մելքոնյանի և այլոց նվիրաբերությունները։

Գրադարանն ունի այբբենական, համակարգված կատալոգներ և մատենագիտական ֆայլեր։ Այն նաև ընդգրկված է Koha (ավտոմատացված գրադարանային տեղեկատվական համակարգ) ծրագրում: Տարեկան սպասարկում է միջինում 500 ընթերցողի, իսկ գրքերի փոխառությունը կազմում է միջինում 3000 միավոր:

Գրադարանի կարևոր գործառույթներից է գիտատեղեկատվական խորհրդատվությունը։ Գրադարանից օգտվում են ինչպես ինստիտուտի աշխատակիցները, այնպես էլ ԵՊՀ-ի, ԵՊՄՀ-ի, Ռուս-հայկական համալսարանի և այլ բուհերի ուսանողներն ու գիտաշխատողները, լրագրողները, արտերկրից Հայաստան ժամանած գիտնականները և այլք:

ԱՐԽԻՎԸ

Ինստիտուտի արխիվում պահվող նյութերը արժեքավոր սկզբնաղբյուր են Հայաստանի տարածքում իրականացված հնագիտական հետազոտությունների, XIX դարի երկրորդ կեսի – XX դարի հայոց ավանդական կենցաղի և բանահյուսության վերաբերյալ։ Արխիվը պարունակում է ինչպես մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը Արևմտյան Հայաստանի (այժմ Թուրքիայի արևելյան նահանգներ) բնակչության, մշակույթի առանձին տարրերին վերաբերող լուսանկարչական և այլ արխիվային փաստաթղթերի հավաքածուներ, այնպես և կովկասյան ու առաջավորասիական մշակույթների վերաբերյալ կարևոր գիտական նյութեր։ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արխիվներում հավաքագրված են Գամիրքի, Բոսպորի, Համշենի, Դերսիմի, Մոկսի, Շատախի, ինչպես նաև Լոռու, Տավուշի, Արարատի, Կոտայքի, Սյունիքի, Գեղարքունիքի և պատմաաշխարհագրական այլ գոտիների ազգագրությանն ու բանահյուսությանը վերաբերող բարձրարժեք նյութեր։ Վերջին տարիներին ինստիտուտի արխիվը պահպանության է ընդունել XX դարի հայտնի հայ հնագետների, ազգագրագետների, բանագետների անձնական արխիվները։ Իսկ արխիվի աշխատակիցների երկարատև աշխատանքի արդյունքում կայանում է «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» մատենաշարը, որտեղ հրատարակվել և հրատարակվում են Երվանդ Տեր-Մկրտչյանի, Բարունակ Թոռլաքյանի, Բենսեի, Գևորգ Հալաջյանի և այլ ազգագրագետների ու բանահավաքների արխիվային նյութերը։ Արխիվի նյութերի մի մասն ավելի քան 50 տարեկան է, իսկ մեծամասնությունը՝ 1960-80-ական թվականներին է վերաբերում։

Ինստիտուտի արխիվը, ըստ պահպանվող նյութերի գիտական ուղղվածության, ստորաբաժանվում է հետևյալ միավորների.

Հնագիտության արխիվ. Հնագիտության արխիվի հիմնական մասը կազմում են XX դարի ընթացքում Հայաստանի տարածքում կատարված պեղումների վերաբերյալ գիտական հաշվետվությունները և դրանց կից փաստաթղթերը` չափագրություններ, լուսանկարներ։ Հնագույն արխիվային փաստաթղթերը Վանստան հուշարձանի 1912 թվականի մասնակի պեղումների լուսանկարներն ու չափագրություններն են, ինչպես նաև Շենգավիթ հուշարձանի 1930-ական թվականների կատարված աշխատանքների արդյունքների հաշվետվությունը։ Լուսանկարների ու նեգատիվների քանակը 40.000 է, 1955-1998 թվականների հաշվետվությունների քանակը՝ 325: Հնագիտական արխիվի մաս են կազմում ճանաչված հնագետներ Բաբկեն Առաքելյանի, Կարո Ղաֆադարյանի, Հարություն Մարտիրոսյանի, Գևորգ Տիրացյանի արխիվային նյութերը։

Վիմագրության արխիվ. Վիմագրության բաժնի արխիվում են պահպանվում «Դիվան հայ վիմագրության» ծրագրով հավաքված նյութերը, այդ թվում՝ մոտ 15.000 լուսանկար և արձանագրության վերծանություն։ Արխիվի մաս են կազմում «Դիվանի» նախկին խմբագիրներ Սեդրակ Բարխուդարյանի և Սուրեն Սաղումյանի անձնական նյութերը։

Ազգագրության արխիվ. Ազգագրության բաժնի արխիվում պահվում են XIX դարի վերջերից մինչև 1960-ական թվականների Հայաստանի ամբողջ տարածքում, Վրաստանում, Ադրբեջանում, Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնող Հյուսիսային Կովկասում բնակվող հայերից ձեռք բերված ազգագրական նյութերը։ Դրանք շուրջ 165 անհատական արխիվային գործեր են, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի մոտ 1.000 մեքենագիր կամ ձեռագիր էջ։

Նշված սկզբնաղբյուրների մեջ նշանակալի են 1915 թվականին Արևմտյան Հայաստանում հայերի ցեղասպանությունը վերապրած անձանց հուշագրությունները, բնակության նախկին վայրերում ապրած հայերի, թուրքերի, քրդերի, ասորիների, հույների մշակութային առանձնահատկություններին վերաբերող նյութերը։

1960-80-ական թվականներին ինստիտուտի ազգագրագետները ամենամյա գիտարշավներ են իրականացրել ՀՀ և հարակից հայաբնակ տարածքներում, ինչը նույնպես հարստացրել է արխիվը գրանցված բազմաբնույթ տվյալներով, շուրջ 50.000 լուսանկարներով և ժողովրդական բնակարանների ու գյուղական մշակույթի այլ տարրերի՝ շուրջ 500 չափագրություններով։

Ազգագրության արխիվի հնագույն նյութերից են XIX դարի վերջի հայտնի լուսանկարիչ Դմիտրի Երմակովի մոտ 2500 հնատիպ (դագեռոտիպ) լուսանկարները՝ կատարված Ռուսական և Օսմանյան կայսրության, ինչպես նաև Իրանի տարածքներում։ Արխիվում առկա է XIX դարի վերջի - XX դարի ռուսական և եվրոպական քարտեզների ֆոնդ։

Ազգագրության արխիվի կարևոր մասերից են XX դարի հայ առաջատար ազգագրագետներ Երվանդ Լալայանի, Ստեփան Լիսիցյանի, Վարդ Բդոյանի, Ասյա Օդաբաշյանի, Դերենիկ Վարդումյանի, Յուրի Մկրտումյանի անձնական ծավալուն արխիվները, որոնք կազմված են հայոց և ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների տնտեսական ու հասարակական կենցաղին, հոգևոր մշակույթին վերաբերող նյութերից, կան նաև լուսանկարներ ու անտիպ ուսումնասիրություններ:

Բանահյուսության արխիվ. Բանահյուսության արխիվի նյութերը դասակարգված են ըստ 229 բանահավաքների։ Արխիվում կա 20 առանձին ֆոնդ, որոնցից յուրաքանչյուրի ծավալը կազմում է շուրջ 10.000 մեքենագիր էջ։ Դրանցից հնագույն նյութերը գրանցվել են XIX դարի երկրորդ կեսին՝ 1860-ական թվականներին։ Արխիվում պահվում են ներկայիս Հայաստանի և հարակից երկրների տարածքներից հավաքված հայերեն հեքիաթներ, արձակ, չափածո և բանահյուսական այլ ժանրերի տասնյակ հազարավոր բարբառային տարբերակներ, «Սասնա ծռեր» էպոսի՝ 100 և ավելի պատումներ։ Նշված նյութերն առաջնակարգ հետաքրքրություն են ներկայացնում ոչ միայն հայ ժողովրդի, այլև Կովկասի ու Առաջավոր Ասիայի մյուս ժողովուրդների բանավոր ստեղծագործության ուսումնասիրության առումով։ Հատկապես կարևոր են 1915 թվականի ցեղասպանությունից հետո Արևելյան Հայաստանում ապաստանած արևմտահայերից գրառված նյութերը, որոնք այլևս անհնար է վերականգնել այլ աղբյուրներից։ Կան նաև թրքախոս և քրդախոս հայերից հավաքված նյութեր։ Բանահյուսական նյութերը, որպես կանոն, գրանցված են հայերենի համապատասխան բարբառներով։

Բանահյուսական նյութերից հատկապես արժեքավոր են Գարեգին Սրվանձտյանցի, Երվանդ Լալայանի, Տիգրան Նավասարդյանի, Գեղամ Թարվերդյանի, Շահեն Կուժիկյանի, Արտաշես Նազինյանի, Գևորգ Շերենցի և հայ բանահյուսության այլ մասնագետների անձնական արխիվները։

Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արխիվը պարունակում է ժողովրդական երգերի, պարեղանակների, զանազան նվագների, ժողովրդական պատարագի և այլ նոտաների հավաքածուներ, դաշտային աշխատանքների ձայնագրություններ, այդ թվում՝ բանասացների բնագիր պատումներ, ազգագրական նյութեր (1959-2000-ական թթ․)։ Առկա են նաև մեծածավալ պատկերագրական ֆոնդեր: Պահպանվում է մոտ 130.000 լուսանկար ու նեգատիվ, չափագրություններ, մոտ 1.000.000 մեքենագիր էջ և այլ նյութեր՝ գրեթե բոլորը թղթե հիմքով։ Արխիվը պարունակում է տարբեր ժամանակաշրջաններում կազմված քարտեզներ և դրանց պատճենները (XX-XXI դդ․), տոհմածառեր, մեծադիր թղթապանակներ՝ նախագծերով և գծագրերով, այդ թվում՝ շենքերի պատկերներով։

Արխիվն առանձին ֆոնդեր է պարունակում, որոնց թվում է նաև աշխատակիցների հավաքագրած և թվայնացրած «Տան սուրբ ձեռագրերի» հավաքածուն (անհատների սեփականություն և պաշտամունքի առարկա հանդիսացող հին ձեռագրեր)։

ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ԵՎ ԿԱՄԵՐԱԼ ՄՇԱԿՄԱՆ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱՆ

Ինստիտուտի վերականգնման և կամերալ մշակման լաբորատորիան ստեղծվել է 2007 թվականին՝ նախկին վերականգնման և ֆոտոլաբորատորիաների հիման վրա։ Լաբորատորիայի կազմում ընդգրկված են խեցեղենի, ոսկրից իրերի, ապակու և մետաղի վերականգնողներ Լիլիթ Մանուկյանը (խմբի ղեկավար), Արևիկ Ավետիսյանը, Տիգրան Իսահակյանը, Դավիթ Բարոյանը, Լիլիթ Վարդանյանը, գրչանկարողներ Նարինե Մխիթարյանը, Անի Սահակյանը, լուսանկարիչ Վռամ Հակոբյանը: Տարբեր տարիներին լաբորատորիայի կազմում աշխատել են խեցեղենի վերականգնողներ Արմինե Սամսոնյանը, Տաթևիկ Հարությունյանը, Սեդա Գասպարյանը։

Լաբորատորիայի աշխատակիցները նյութերի՝ կամերալ պայմաններում վերականգնողական աշխատանքներից բացի, մասնակցում են դաշտային հետազոտական ծրագրերին։ Ներկայումս լաբորատորիայի աշխատակիցները վերականգնում, չափագրում և լուսանկարում են ինչպես վերջին պեղումներից հայտնաբերված նյութերը, այնպես էլ նախկինում լայնածավալ պեղումներով ի հայտ բերված գտածոները։ Լաբորատորիայի ուժերով վերականգնվել, մշակվել, չափագրվել և լուսանկարվել են այնպիսի հուշարձանների նյութերը, ինչպիսիք են վաղ երկրագործական բնակատեղերը և բնակեցված քարայրները (Առատաշեն, Ակնաշեն, Մասիս բլուր, Գոդեձոր, Արենի, Գետահովիտ), վաղ բրոնզի դարի բնակատեղերն ու դամբարանադաշտերը (Ագարակ, Գեղարոտ, Ծաղկասար, Կառնուտ, Ոսկե բլուր, Ավան, Թալին, Շահումյան, Դաշտ), միջին բրոնզ-երկաթի դարերի բազմաթիվ դամբարանադաշտերը (Թեղուտի հանքավայրի իրացման տարածքի հուշարձաններ, Սիսիան 1, Սիսիան 2, Արուճ, Քարաշամբ, Լոռի Բերդ, Լեռնակերտ, Ջրառատ), Վանի թագավորության շրջանի հուշարձանները (Գետափ, Սոլակ, Արամուս), Հին և միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաքները, բնակատեղերը (Երվանդաշատ, Արտաշատ, Դվին, Դաշտադեմ, Վեդիի հեղեղված անտիկ բնակատեղ, Բերդ ամրոց) և բազմաթիվ այլ հուշարձաններ։

ՀԱՄԱԿԱՐԳՉԱՅԻՆ ՄՇԱԿՄԱՆ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱՆ

Համակարգչային մշակման լաբորատորիան ստեղծվել է 1994 թվականին: Հիմնական գործառույթն է եղել դաշտային հետազոտությունների ընթացքում ձեռք բերված նյութերի համակարգչային մշակումը, ինստիտուտի հնագիտական արշավախմբերի տարեկան հաշվետվությունների մաս կազմող իլյուստրացիաների մշակումն ու համակարգումը, ինստիտուտի հրատարակությունների տեքստերի հավաքն ու մակետավորումը։ Նորաբաց լաբորատորիան մինչև 1998 թվականը ղեկավարել է Անահիտ Սարգսյանը, համակարգչային շարվածքը և հրատարակչական նախապատրաստական աշխատանքները կատարել են ինժեներ-օպերատորներ Սուսաննա Սարգսյանը, Տիգրանուհի Լևոնյանը, Նաիրա Հարությունյանը, Լեյլա Եփրեմյանը: 1998-2018 թվականներին լաբորատորիան ղեկավարել է Սեդրակ Հակոբյանը: 2007 թվականից լաբորատորիայում սկսեց աշխատել նաև Անահիտ Գալստյանը։

Իր գործունեության 25 տարիների ընթացքում համակարգչային մշակման լաբորատորիայում են կատարվել ինստիտուտի աշխատակիցների մենագրությունների և գիտական հոդվածների, ինստիտուտի հրատարակած գրքերի, գիտաժողովների նյութերի ժողովածուների, բրոշյուրների համակարգչային շարվածքն ու մակետավորումը, հրատարակության նախապատրաստման աշխատանքները: Հրատարակության են պատրաստվել հնագիտական և ազգագրական բոլոր նշանակալի մատենաշարերը՝ «Հայաստանի հնագիտական հուշարձանները», «Հնագիտական պեղումները Հայաստանում», «Հին Հայաստանի մշակույթը», «Հայաստանի հնագույն մշակույթը», «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» և այլն։ Հրատարակության է նախապատրաստվել նաև 500-ից ավել հոդված: Կատարվել է նաև ինստիտուտի արխիվի մոտ 200 ֆոնդերի և 50-ից ավելի լուսանկարների ֆոնդերի թվայնացում, հնագիտական և ազգագրական 3000-ից ավելի գրքերի թվայնացում և մշակում, որի արդյունքում ստեղծվել է էլեկտրոնային շտեմարան՝ նպատակ ունենալով մատչելի դարձնել մասնագիտական գրականության օգտագործումը գիտաշխատողների համար:

Ներկայումս Համակարգչային մշակման լաբորատորիան ինստիտուտի Գիտակազմակերպչական խմբի կազմում է, որի նպատակն է, շարունակելով հրատարակչական գործունեությունը, նպաստել ինստիտուտի գիտական արտադրանքի հանրահռչակմանը: