Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ

Շտեմարաններն ու լաբորատորիաները

Շտեմարաններն ու լաբորատորիաները

Շտեմարաններն ու լաբորատորիաները

ԳՐԱԴԱՐԱՆԸ

ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի ​​մասնագիտական գրադարանը գործում է 1959 թվականից։ Հիմնադրումից մինչ օրս գրադարանը պարբերաբար համալրվում է հնագիտության, բանագիտության, ազգագրության ազգաբանության, մշակութաբանության, վիմագրության, պատմության, լեզվաբանության, արվեստի,  սոցիոլոգիայի, ֆիզիկական մարդա­բա­նության վերաբերյալ մասնագիտական գրականությամբ։ Համալրումը կատարվում է նվիրատ­վու­թյունների, ինստիտուտի հրատարակությունների և գրքափոխանակության միջոցով։ Գրադա­րա­նը ներկայումս պարունակում է ավելի քան 44500 միավոր գրականություն՝ փաստաթղթերի, հոդվածների և նյութերի ժողովածուներ, մենագրական ուսումնասիրություններ, ատենախոսություններ և ատենախոսությունների սեղմագրեր, գիտական նստաշրջանների զեկույցներ և զեկուցումների թեզիսներ, կատալոգներ և պատկերագրքեր, բառարաններ, քարտեզներ և ատլասներ, գիտական պարբերականներ  և այլ գիտական հրատարակություններ՝ հայերեն, ռուսե­րեն, անգլերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, վրացերեն, պարսկերեն, թուրքերեն և այլ լեզուներով։

Գրադարանում պահվում են XVIII-XIX դարերի հազվագյուտ հրատարակություններ, ինչպես նաև հայտնի հնագետների և պատմաբանների ինքնագրերով գրքեր: Գրադարանի կարևոր մասն են կազմում ինստիտուտի աշխատակիցների նվիրատվություններով ձևավորված անհատական ֆոնդերը՝ Բաբկեն Առաքելյանի, Գրիգոր Արեշյանի, Յուրի Մկրտումյանի, Էմմա Խանզադյանի, Ստեփան Եսայանի ֆոնդերը, Տելեմակ Խաչատրյանի, Արտաշես Նազինյանի, Սրբուհի Լիսիցյանի, Սուրեն Երեմյանի, Ասյա Օդաբաշյանի, Հուսիկ Մելքոնյանի և այլոց նվիրաբերությունները։

Գրադարանն ունի այբբենական, համակարգված կատալոգներ և մատենագիտական ֆայլեր։ Այն նաև ընդգրկված է Koha (ավտոմատացված գրադարանային տեղեկատվական համակարգ) ծրագրում: Տարեկան սպասարկում է միջինում 500 ընթերցողի, իսկ գրքերի փոխա­ռու­թյունը կազմում է միջինում 3000 միավոր:

Գրադարանի կարևոր գործառույթներից է գիտատեղեկատվական խորհրդատվությունը։ Գրադարանից օգտվում են ինչպես ինստիտուտի աշխատակիցները, այնպես էլ ԵՊՀ-ի, ԵՊՄՀ-ի, Ռուս-հայկական համալսարանի և այլ բուհերի ուսանողներն ու գիտաշխատողները, լրագրող­ները, արտերկրից Հայաստան ժամանած գիտնականները և այլք:

 


ԱՐԽԻՎԸ

Ինստիտուտի արխիվում պահվող նյութերը արժեքավոր սկզբնաղբյուր են Հայաս­տա­նի տարածքում իրականացված հնագի­տական հետազոտու­թյուն­ների, XIX դարի երկրորդ կեսի – XX դարի հայոց ավանդական կենցաղի և բանահյուսության վերաբերյալ։ Արխիվը պարունակում է ինչպես մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը Արևմտյան Հայաստանի (այժմ Թուրքիայի արևելյան նահանգներ) բնակչության, մշակույթի առանձին տարրերին վերաբերող լուսանկարչական և այլ արխիվային փաստա­թղթերի հավաքածուներ, այնպես և կով­կասյան ու առաջավորասիական մշակույթների վերաբերյալ կարևոր գիտական նյութեր։ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արխիվներում հավաքագրված են Գամիրքի, Բոսպորի, Համշենի, Դերսիմի, Մոկսի, Շատախի, ինչպես նաև Լոռու, Տավուշի, Արարատի, Կոտայքի, Սյունիքի, Գեղարքունիքի և պատմաաշ­խար­հագրական այլ գոտիների ազգագրությանն ու բանահյուսությանը վերաբերող բարձրարժեք նյութեր։ Վերջին տարիներին ինստիտուտի արխիվը պահպանության է ընդունել XX դարի հայտնի հայ հնագետների, ազգագրագետների, բանագետների անձնական արխիվները։ Իսկ արխիվի աշխատակիցների երկարատև աշխատանքի արդյունքում կայանում է «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» մատենաշարը, որտեղ հրատարակվել և հրատարակվում են Երվանդ Տեր-Մկրտչյանի, Բարունակ Թոռլաքյանի, Բենսեի, Գևորգ Հալաջյանի և այլ ազգագրագետների ու բանահավաքների արխիվային նյութերը։ Արխիվի նյութերի մի մասն ավելի քան 50 տարեկան է, իսկ մեծա­մասնությունը՝ 1960-80-ական թվականներին է վերաբերում։

Ինստիտուտի արխիվը, ըստ պահպանվող նյութերի գիտական ուղղվածության, ստորաբաժանվում է հետևյալ  միավորների.

Հնագիտության արխիվ. Հնագիտության արխիվի հիմնական մասը կազմում են XX դարի ընթացքում Հայաստանի տարածքում կատարված պեղումների վերաբերյալ գիտական հաշ­վետվությունները և դրանց կից փաստաթղթերը` չափագրություններ, լուսանկարներ։ Հնագույն արխիվային փաստաթղթերը Վանստան հուշարձանի 1912 թվականի մասնակի պեղումների լուսանկարներն ու չափագրություններն են, ինչպես նաև Շենգավիթ հուշարձանի 1930-ական թվականների կատարված աշխատանքների արդյունքների հաշվետվությունը։ Լուսանկարների ու նեգատիվների քանակը 40.000 է, 1955-1998 թվականների հաշվետվություն­ների քանակը՝ 325: Հնագիտական արխիվի մաս են կազմում ճանաչված հնագետներ Բաբկեն Առաքելյանի, Կարո Ղաֆադարյանի, Հարություն Մարտիրոսյանի, Գևորգ Տիրացյանի արխիվային նյութերը։

Վիմագրության արխիվ. Վիմագրության բաժնի արխիվում են պահպանվում «Դիվան հայ վիմագրության» ծրագրով հավաքված նյութերը, այդ թվում՝ մոտ 15.000 լուսանկար և արձանագրության վերծանություն։ Արխիվի մաս են կազմում «Դիվանի» նախկին խմբագիրներ Սեդրակ Բարխուդարյանի և Սուրեն Սաղումյանի անձնական նյութերը։

Ազգագրության արխիվ. Ազգագրության բաժնի արխիվում պահվում են  XIX դարի վերջերից մինչև 1960-ական թվականների Հայաստանի ամբողջ տարածքում, Վրաստանում, Ադրբեջանում, Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնող Հյուսիսային Կովկասում բնակվող հայերից ձեռք բերված ազգագրական նյութերը։ Դրանք շուրջ 165 անհատական արխիվային գործեր են, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի մոտ 1.000 մեքենագիր կամ ձեռագիր էջ։

Նշված սկզբնաղբյուրների մեջ նշանակալի են 1915 թվականին Արևմտյան Հայաս­տանում հայերի ցեղասպանությունը վերապրած անձանց հուշագրու­թյունները, բնակու­թյան նախկին վայրերում ապրած հայերի, թուրքերի, քրդերի, ասորիների, հույների մշակութային առանձնահատկություններին վերաբերող նյու­թերը։

1960-80-ական թվականներին ինստիտուտի ազգագրա­գետները ամենամյա գիտար­շավ­ներ են իրա­կանացրել ՀՀ և հարակից հայաբնակ տարածքներում, ինչը նույնպես հարստացրել է արխիվը գրանցված բազմաբնույթ տվյալներով, շուրջ 50.000 լուսանկարներով և ժողովրդական բնակարանների ու գյուղական մշակույթի այլ տարրերի՝ շուրջ 500 չափագրություններով։

Ազգագրության արխիվի հնագույն նյութերից են XIX դարի վերջի հայտնի լուսանկարիչ Դմիտրի Երմակովի մոտ 2500 հնատիպ (դագեռոտիպ) լուսանկարները՝ կա­տարված Ռուսական և Օսմանյան կայսրության, ինչպես նաև Իրանի տարածքներում։ Արխիվում առկա է XIX դարի վերջի - XX դարի ռուսական և եվրոպական քարտեզների ֆոնդ։

Ազգագրության արխիվի կարևոր մասերից են XX դարի հայ առաջատար ազգա­գրա­գետներ Երվանդ Լալայանի, Ստեփան Լիսիցյանի, Վարդ Բդոյանի, Ասյա Օդաբաշյանի, Դերենիկ Վարդումյանի, Յուրի Մկրտումյանի անձնական ծավալուն արխիվ­­ները, որոնք կազ­մված են հայոց և ՀՀ ազգային փոքրամասնությունների տնտե­սական ու հասարա­կական կենցաղին, հոգևոր մշակույթին վերաբերող նյութերից, կան նաև լուսանկարներ ու անտիպ ուսումնասիրություններ:

Բանահյուսության արխիվ. Բանահյուսության արխիվի նյութերը դասակարգված են ըստ 229 բանա­հավաքների։ Արխիվում կա 20 առանձին ֆոնդ, որոնցից յուրա­քան­չյուրի ծավալը կազմում է շուրջ 10.000 մեքենագիր էջ։ Դրանցից հնագույն նյութերը գրանցվել են XIX դարի երկրորդ կեսին՝ 1860-ական թվականներին։ Արխիվում պահվում են ներկայիս Հայաստանի և հարակից երկրների տարածքներից հավաքված հայերեն հեքիաթներ, արձակ, չափածո և բանահյուսական այլ ժանրերի տասնյակ հազարավոր բարբառային տարբերակներ, «Սասնա ծռեր» էպոսի՝ 100 և ավելի պատումներ։ Նշված նյութերն առաջնակարգ հետաքրքրություն են ներկայացնում ոչ միայն հայ ժողովրդի, այլև Կովկասի ու Առաջավոր Ասիայի մյուս ժողովուրդների բանավոր ստեղծագործության ուսում­նասիրության առումով։ Հատկապես կարևոր են 1915 թվականի ցեղասպա­նու­թյունից հետո Արևելյան Հայաստանում ապաստանած արևմտահայերից գրառված նյութերը, որոնք այլևս անհնար է վերականգնել այլ աղբյուրներից։ Կան նաև թրքախոս և քրդախոս հայերից հավաքված նյութեր։ Բանահյուսական նյութերը, որպես կանոն, գրանց­ված են հայե­րենի համապատասխան բարբառներով։

Բանահյուսական նյութերից հատկապես արժեքավոր են Գարեգին Սրվանձտյանցի, Երվանդ Լալայանի, Տիգրան Նավասարդյանի, Գեղամ Թարվերդյանի, Շահեն Կուժիկ­յա­նի, Արտաշես Նազինյանի, Գևորգ Շերենցի և հայ բանահյուսության այլ մասնագետների անձնական արխիվները։

Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արխիվը պարունակում է ժողովրդական երգերի, պարեղանակների, զանազան նվագների, ժողովրդական պատարագի և այլ նոտաների հավաքածուներ, դաշտային աշխատանքների ձայնագրություններ, այդ թվում՝ բանասացների բնագիր պատումներ, ազգագրական նյութեր (1959-2000-ական թթ․)։ Առկա են նաև մեծածավալ պատկերագրական ֆոնդեր: Պահպանվում է մոտ 130.000 լուսանկար ու նեգատիվ, չափագրություններ, մոտ 1.000.000 մեքենագիր էջ և այլ նյութեր՝ գրեթե բոլորը թղթե հիմքով։ Արխիվը պարունակում է տարբեր ժամանակաշրջաններում կազմված քարտեզներ և դրանց պատճենները (XX-XXI դդ․), տոհմածառեր, մեծադիր թղթապանակներ՝ նախագծերով և գծագրերով, այդ թվում՝ շենքերի պատկերներով։

Արխիվն առանձին ֆոնդեր է պարունակում, որոնց թվում է նաև աշխատակիցների հավաքագրած և թվայնացրած «Տան սուրբ ձեռագրերի» հավաքածուն (անհատների սեփակա­նություն և պաշտամունքի առարկա հանդիսացող հին ձեռագրեր)։

 


ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ԵՎ ԿԱՄԵՐԱԼ ՄՇԱԿՄԱՆ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱՆ

Ինստիտուտի վերականգնման և կամերալ մշակման լաբորատորիան ստեղծվել է 2007 թվականին՝ նախկին վերականգնման և ֆոտոլաբորատորիաների հիման վրա։ Լաբորատորիայի կազմում ընդգրկված են խեցեղենի, ոսկրից իրերի, ապակու և մետաղի վերականգնողներ Լիլիթ Մանուկյանը (խմբի ղեկավար), Արևիկ Ավետիսյանը, Տիգրան Իսահակյանը, Դավիթ Բարոյանը, Լիլիթ Վարդանյանը, գրչանկարողներ Նարինե Մխիթարյանը, Անի Սահակյանը, լուսանկարիչ Վռամ Հակոբյանը: Տարբեր տարիներին լաբորատորիայի կազմում աշխատել են խեցեղենի վերականգնողներ Արմինե Սամսոնյանը, Տաթևիկ Հարությունյանը, Սեդա Գասպարյանը։

Լաբորատորիայի աշխատակիցները նյութերի՝ կամերալ պայմաններում վերականգ­նողական աշխատանքներից բացի, մասնակցում են դաշտային հետազոտական ծրագրերին։ Ներ­կայումս լաբորատորիայի աշխատակիցները վերականգնում, չափագրում և լուսանկարում են ինչպես վերջին պեղումներից հայտնաբերված նյութերը, այնպես էլ նախկինում լայնածավալ պեղումներով ի հայտ բերված գտածոները։ Լաբորատորիայի ուժերով վերականգնվել, մշակվել, չափագրվել և լուսանկարվել են այնպիսի հուշարձանների նյութերը, ինչպիսիք են  վաղ երկրագործական բնակատեղերը և բնակեցված քարայրները (Առատաշեն, Ակնաշեն, Մասիս բլուր, Գոդեձոր, Արենի, Գետահովիտ), վաղ բրոնզի դարի բնակատեղերն ու դամբարա­նա­դաշտերը (Ագարակ, Գեղարոտ, Ծաղկասար, Կառնուտ, Ոսկե բլուր, Ավան, Թալին, Շահումյան, Դաշտ), միջին բրոնզ-երկաթի դարերի բազմաթիվ դամբարանադաշտերը (Թեղուտի հանքավայրի իրացման տարածքի հուշարձաններ, Սիսիան  1, Սիսիան 2, Արուճ, Քարաշամբ, Լոռի Բերդ, Լեռնակերտ, Ջրառատ), Վանի թագավորության շրջանի հուշարձանները (Գետափ, Սոլակ, Արամուս), Հին և միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաքները, բնակատեղերը (Երվանդաշատ, Արտաշատ, Դվին, Դաշտադեմ, Վեդիի հեղեղված անտիկ բնակատեղ,  Բերդ ամրոց) և բազմաթիվ այլ հուշարձաններ։

 


ՀԱՄԱԿԱՐԳՉԱՅԻՆ ՄՇԱԿՄԱՆ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱՆ

Համակարգչային մշակման լաբորատորիան ստեղծվել է 1994 թվականին: Հիմնական գործառույթն է եղել դաշտային հետազոտությունների ընթացքում ձեռք բերված նյութերի համակարգչային մշակումը, ինստիտուտի հնագիտական արշավախմբերի տարեկան հաշվետ­վու­թյուն­ների մաս կազմող իլյուստրացիաների մշակումն ու համակարգումը, ինստի­տուտի հրատա­րակությունների տեքստերի հավաքն ու մակետավորումը։ Նորաբաց լաբորա­տորիան մինչև 1998 թվականը ղեկավարել է Անահիտ Սարգսյանը, համակարգչային շարվածքը և հրատարակչական նախապատրաստական աշխատանքները կատարել են ինժեներ-օպերատորներ Սուսաննա Սարգսյանը, Տիգրանուհի Լևոնյանը, Նաիրա Հարությունյանը, Լեյլա Եփրեմյանը: 1998-2018 թվականներին լաբորատորիան ղեկավարել է Սեդրակ Հակոբյանը: 2007 թվականից լաբորատորիայում սկսեց աշխատել նաև Անահիտ Գալստյանը։

Իր գործունեության 25 տարիների ընթացքում համակարգչային մշակման լաբորատորիայում են կատարվել ինստիտուտի աշխատակիցների մենագրությունների և գիտական հոդված­ների, ինստիտուտի հրատարակած գրքերի, գիտաժողովների նյութերի ժողովածուների, բրոշյուրների համակարգչային շարվածքն ու մակետավորումը, հրատարակության նախապատ­րաստ­ման աշխատանքները: Հրատարակության են պատրաստվել հնագիտական և ազգագրական բոլոր նշանակալի մատենաշարերը՝ «Հայաստանի հնագիտական հուշարձան­նե­րը», «Հնագիտական պեղումները Հայաստանում», «Հին Հայաստանի մշակույթը», «Հայաստանի հնագույն մշակույթը», «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» և այլն։ Հրատարակության է նախապատրաստվել նաև 500-ից ավել հոդված: Կատարվել է նաև ինստիտուտի արխիվի մոտ 200 ֆոնդերի և 50-ից ավելի լուսանկարների ֆոնդերի թվայնացում, հնագիտական և ազգագրական 3000-ից ավելի գրքերի թվայնացում և մշակում, որի արդյունքում ստեղծվել է էլեկտրոնային շտեմարան՝ նպատակ ունենալով մատչելի դարձնել մասնագիտական գրականության օգտագործումը գիտաշխատողների համար:

Ներկայումս Համակարգչային մշակման լաբորատորիան ինստիտուտի Գիտա­կազ­մակերպչական խմբի կազմում է, որի նպատակն է, շարունակելով հրատարակչական գործունեությունը, նպաստել ինստիտուտի գիտական արտադրանքի հանրա­հռչակմանը:

(c) 2020 Muzex - All rights reserved.