Հնագիտական հուշարձաններից հայտնաբերված բուսական մնացորդների ուսումնասիրություն

Հետազոտության հնաբուսաբանական  մեթոդների համեմատաբար ծավալուն կիրառումը հանրապետության տարածքում զգալիորեն երիտասարդ պատմություն ունի, ուստի այդ հասկացությունը դեռևս անծանոթ է շատերի համար: Հնաբուսաբանությունը (անգլ. archaeobotany կամ palaeoethnobotany) գիտություն է անցյալ դարաշրջանների մարդու գործունեության հետ առնչվող բույսերի մասին: Ի տարբերություն հնէաբուսաբանության (անգլ. palaeobotany), որի ուսումնասիրության առարկա են հանդիսանում բոլոր անցյալ երկրաբանական ժամանակաշրջանների բույսերը և որի մի ճյուղն է հանդիսանում հնաբուսաբանությունը, ժամանակագրորեն վերջինիս հետազոտության ոլորտն ընդգրկում է միայն անթրոպոգեն (մարդածին) ժամանակաշրջանը: 
ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի կազմում հնակենսաբանական հետազոտություններ սկսվել են կատարվել 2007 թ․-ից:
Ըստ Ն.Ի. Վավիլովի ՀՀ տարածքը մշակաբույսերի ծագման առաջավորասիական շրջանի անդրկովկասյան ենթաշրջանի մի մասն է (Вавилов, 1960), այն գտնվում է “բարեբեր մահիկի” (անգլ. fertile cresscent; Zohary et al., 2012) անմիջական հարևանությամբ` վերջինիցս դեպի հյուսիս-արևելք: Այդ հանգամանքը առանձնահատուկ կարևոր է դարձնում մեր տարածքի հնաբուսաբանական նյութերի ուսումնասիրությունը` մշակաբույսերի ընտելացման մի շարք հարցերի պարզաբանման տեսանկյունից: Երկրորդը, որն արդիական է դարձնում ՀՀ տարածքում հնաբուսաբանական հետազոտությունների անհրաժեշտությունը, երկրագործական մշակույթի դեպի հյուսիս տարածման գործընթացում Կովկասյան տարածաշրջանի անցուղի լինելու հանգամանքն է: Այդ առումով ՀՀ տարածքն աշխարհագրորեն առաջնային դիրք է գրավում և կարող է համարվել Կովկասում երկրագործության տարածման մեկնարկային գոտի:
ՀՀ տարածքում նախապատմական ժամանակներում բուսաբուծության մասին հետևությունները մինչև 20-րդ դարի վերջերը հիմնականում հիմնված են եղել գլխավորապես անուղղակի տվյալների վրա, ինչպիսիք են բույսերի մշակության և վերամշակման մասին վկայող գործիքների գտածոները, բազմաթիվ մշակաբույսերի վայրի ազգակիցների կարգաբանական բազմազանությունը և այլն (Բդոյան, 1972; Пиотровский, 1961; Вавилов, 1960, 1965; և այլն): Մեր ինստիտուտում կատարված աշխատանքների արդյունքում հայտնաբերվել և ուսումնասիրվել են նախապատմական ժամանակներում բույսերի մշակության մասին վկայող անմիջական փաստացի տվյալներ` մշակաբույսերի մնացորդներ: 
Ինստիտուտում կատարված հնաբուսաբանական հետազոտությունների գիտական նորույթը 
- Արձանագրվել է, որ ՀՀ տարածքում բուսաբուծությամբ զբաղվել են առնվազն նոր քարեդարից (մ.թ.ա. VI հազարամյակ)` Արարատյան դաշտում, 
- ՀՀ տարածքի մ.թ.ա. VI-I հազարամյակների տարբեր դարաշրջանների համար արձանագրվել են առնվազն 25 դաշտային մշակաբույսեր` 16 հացաբույս, 6 հատիկաընդեղեն և 3 սովորական յուղատու: Այդ դաշտային մշակաբույսերի ցանքերն աղտոտող շուրջ 30 ընտանիքների պատկանող մոտ 100 մոլախոտերից (ցուցակը պարբերաբար թարմացվում է) 2/3-ը ՀՀ տարածքի նախապատմական ժամանակաշրջանի համար առաջին անգամ արձանագրվել են մեր կողմից:
- Բացահայտվել է, որ հին հասարակությունների բուսաբուծության առանձնահատկությունները ձևավորվել են առաջնայնորեն տեղի բնակլիմայական պայմանների ազդեցությամբ, սակայն տվյալ հասարակության տնտեսական և մշակույթային ավանդույթներն են հանդիսացել վերջնական ձևավորող գործոնները:

Ինստիտուտում կատարվում են նաև էթնոբուսաբանական հետազոտություններ (տես Անժելլա Ամիրխանյանի և Ռոման Հովսեփյանի աշխատանքները):

Ռոման Հովսեփյան

Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում կատարված և հրատարակված հնաբուսաբանական աշխատանքներ

Շտեմարան

Palaeoethnobotanical material from pots of tomb N3 of Nerkin Naver tombfield

Palaeoethnobotanical material from pots of tomb N3 of Nerkin Naver tombfield

Овсепян Р.А. 2007. Палеоэтноботанический материал из сосудов кургана N3 могильника Неркин Навер. Археология, этнография и фольклористика Кавказа: Материалы Международной научной конференции (Махачкала, 2007) «Новейшие археологические и этнографические исследования на Кавказе», Махачкала, «Эпоха», с. 215-217.

Հեղինակներ / Authors: 
Hovsepyan R.A.
Տարի / Year: 
2007
Վայր / Place: 
Makhachkala
Պիտակ / Tag: 
archaeobotany
pots
Nerkin Naver
Pots contents at Nerkin-Naver tomb №4 (Republic of Armenia)
New data on the late prehistory of the Southern Caucasus. The excavations at Aratashen (Armenia): preliminary report
Results of the archaeobotanical materials presence analysis in Shaghat-1 Middle Bronze Age settlement

Results of the archaeobotanical materials presence analysis in Shaghat-1 Middle Bronze Age settlement

Հովսեփյան Ռ., Մելքոնյան Ս. 2008. Շաղաթ I միջինբրոնզեդարյան բնակավայրում հնաբուսաբանական նյութերի առկայության անալիզի տվյալները: Հին Հայաստանի մշակույթը, XIV (Հանրապետական գիտական նստաշրջանի նյութեր), Երևան, “Գիտություն”, էջ 329-332:

Հեղինակներ / Authors: 
Hovsepyan R.
Melkonyan S.
Տարի / Year: 
2008
Վայր / Place: 
Yerevan
Պիտակ / Tag: 
հնաբուսաբանություն
մշակաբույսեր
միջին բրոնզեդար
Շաղատ
Hovk 1 and the Middle and Upper Palaeolithic of Armenia: a preliminary framework
The earliest finds of cultivated plants in Armenia: evidence from charred remains and crop processing residues in pisé from the Neolithic settlements of Aratashen and Aknashen
Archaeobotanical studies of field crops in Armenia

Archaeobotanical studies of field crops in Armenia

Овсепян Р.А., Овсепян Г.В. 2009. Археоботанические исследования полевых культур в Армении. Известия Ереванского государственного аграрного университета. N4(28), с. 28-31.

Հեղինակներ / Authors: 
Hovsepyan R.A.
Hovsepyan H.V.
Տարի / Year: 
2009
Պիտակ / Tag: 
archaeobotany
cultivated plants
Village, Fortress, and Town in Bronze and Iron Age Southern Caucasia: A preliminary report on the 2003-2006 investigations of Project ArAGATS on the Tsaghkahovit Plain, Republic of Armenia
Field crops and common weeds at the territory of Armenia in Neolithic – Iron Age periods

Field crops and common weeds at the territory of Armenia in Neolithic – Iron Age periods

Սեղմագիր
Հովսեփյան Ռ.Ա. 2009. Դաշտային մշակաբույսերը և տարածված մոլախոտերը Հայաստանի տարածքում նոր քարի – երկաթի դարաշրջաններում: Սեղմագիր Զ.01.02՝ “Բուսաբուծություն” մասնագիտությամբ կենսաբանական գիտությունների թեկնածուի աստիճանի հայցման ատենախոսության: Հայաստանի պետական ագրարային համալսարանում գործող ատենախոսությունների պաշտպանության “Ագրոնոմիա” (011) մասնագիտական խորհուրդ: Գիտ. ղեկ.՝ Հ.Վ. Հովսեփյան, Պաշտպ. օրը՝ 12.06.2009, Երևան, 23 էջ:

Հեղինակներ / Authors: 
Hovsepyan R.
Տարի / Year: 
2009
Վայր / Place: 
Yerevan
Պիտակ / Tag: 
հնաբուսաբանություն
մշակաբույսեր
մոլախոտեր
The settlement of Aknashen-Khatunarkh, a Neolithic site in the Ararat plain (Armenia): excavation results 2004-2009
New data on agriculture of Aparan-III Early Bronze Age settlement (Armenia)

New data on agriculture of Aparan-III Early Bronze Age settlement (Armenia)

Hovsepyan R.A. 2010. New data on agriculture of Aparan-III Early Bronze Age settlement (Armenia). Biological Journal of Armenia, 4(62), Yerevan, "Gitutyun", pp. 31-37.

Հեղինակներ / Authors: 
Hovsepyan R.A.
Աղբյուր / Source: 
Biological Journal of Armenia
Տարի / Year: 
2010
No.: 
4(62)
Վայր / Place: 
Yerevan
Պիտակ / Tag: 
Aparan-3
Aparan III
Early Bronze Age
Kura-Araxes
archaeobotany
Основные этапы предыстории земледелия на территории Армении по палеоэтноботаническим данным

Основные этапы предыстории земледелия на территории Армении по палеоэтноботаническим данным

Овсепян Р. 2011. Основные этапы предыстории земледелия на территории Армении по палеоэтноботаническим данным. Международная научная конференция «Археология, этнология, фольклористика Кавказа», Тбилиси-Гори-Батуми, 27-30 сентября 2010 г., Сборник кратких содержаний докладов, Тбилиси, Издательство «Меридиани», с. 191-192.

Հեղինակներ / Authors: 
Овсепян Р.
Աղբյուր / Source: 
Археология, этнология, фольклористика Кавказа
Տարի / Year: 
2011
Վայր / Place: 
Тбилиси
Պիտակ / Tag: 
archaeobotany
agriculture
Middle Palaeolithic human occupation of the high altitude region of Hovk-1, Armenia

Middle Palaeolithic human occupation of the high altitude region of Hovk-1, Armenia

Pinhasi R., Gasparian B., Nahapetyan S., Bar-Oz G., Weissbrod L., Bruch A.A., Hovsepyan R., Wilkinson K. 2011. Middle Palaeolithic human occupation of the high altitude region of Hovk-1, Armenia. Quaternary Science Reviews, vol. 30, is. 27-28, pp. 3846-3857.

Հեղինակներ / Authors: 
Pinhasi R.
Gasparian B.
Nahapetyan S.
Bar-Oz G.
Weissbrod L.
Bruch A.
Hovsepyan R.
Wilkinson K.
Աղբյուր / Source: 
Quaternary Science Reviews
Տարի / Year: 
2011
No.: 
30(27-28)
Պիտակ / Tag: 
archaeology
archaeobotany
Hovk-1
Paleolithic
Palaeoethnobotanical data from the high mountainous Early Bronze Age settlement of Tsaghkasar‐1 (Mt. Aragats, Armenia)

Palaeoethnobotanical data from the high mountainous Early Bronze Age settlement of Tsaghkasar‐1 (Mt. Aragats, Armenia)

Hovsepyan R. 2011. Palaeoethnobotanical data from the high mountainous Early Bronze Age settlement of Tsaghkasar‐1 (Mt. Aragats, Armenia). Ethnobiology Letters, 2, pp. 58-62.

Հեղինակներ / Authors: 
Hovsepyan R.
Աղբյուր / Source: 
Ethnobiology Letters
Տարի / Year: 
2011
No.: 
2
Պիտակ / Tag: 
Tsaghkasar-1
Kura-Araxes
Early Bronze Age
archaeobotany
Archaeobotanical findings from Yenokavan-2 cave site (Armenia)

Archaeobotanical findings from Yenokavan-2 cave site (Armenia)

Hovsepyan R.A. 2011. Archaeobotanical findings from Yenokavan-2 cave site (Armenia). Biological Journal of Armenia, 1(63), "Gitutyun", pp. 83-84.

Հեղինակներ / Authors: 
Hovsepyan R.A.
Աղբյուր / Source: 
Biological Journal of Armenia
Տարի / Year: 
2011
No.: 
1(63)
Վայր / Place: 
Yerevan
Պիտակ / Tag: 
archaeobotany
Yenokavan-2
Areni-1 Cave, Armenia: A Chalcolithic–Early Bronze Age settlement and ritual site in the southern Caucasus

Areni-1 Cave, Armenia: A Chalcolithic–Early Bronze Age settlement and ritual site in the southern Caucasus

Wilkinson K.N., Gasparian B., Pinhasi R., Avetisyan P., Hovsepyan R., Zardaryan D., Areshian G.E., Bar-Oz G., Smith A. 2012. Areni-1 Cave, Armenia: A Chalcolithic–Early Bronze Age settlement and ritual site in the southern Caucasus. Journal of Field Archaeology, vol. 37, N1, pp. 20-33.

Հեղինակներ / Authors: 
Wilkinson K.N.
Gasparian B.
Pinhasi R.
Avetisyan P.
Hovsepyan R.
Zardaryan D.
Areshian G.E.
Bar-Oz G.
Smith A.
Աղբյուր / Source: 
Journal of Field Archaeology
Տարի / Year: 
2012
No.: 
37(1)
Պիտակ / Tag: 
archaeology
archaeobotany
Areni-1
Chalcolithic
From the Late Upper Palaeolithic to the Neolithic in north-western Armenia: Preliminary results

From the Late Upper Palaeolithic to the Neolithic in north-western Armenia: Preliminary results

Chataigner Ch., Gasparyan B., Montoya C., Arimura M., Melikyan V., Liagre J., Petrosyan A., Ghukasyan R., Colonge D., Fourloubey Ch., Arakelyan D., Astruc L., Nahapetyan S., Hovsepyan R., Balasescu A., Tome C., Radu V. 2012. From the Late Upper Palaeolithic to the Neolithic in north-western Armenia: Preliminary results. "Archaeology of Armenia in regional context", Proceedings of the International conference dedicated to the 50th anniversary of the Institute of Archaeology and Ethnography, NAS RA, 15-18 September, 2009, Yerevan, "Gitutyun", pp. 52-63.

Հեղինակներ / Authors: 
Chataigner Ch.
Gasparyan B.
Montoya C.
Arimura M.
Melikyan V.
Liagre J.
Petrosyan A.
Ghukasyan R.
Colonge D.
Fourloubey Ch.
Arakelyan D.
Astruc L.
Nahapetyan S.
Hovsepyan R.
Balasescu A.
Tome C.
Radu V.
Աղբյուր / Source: 
Archaeology of Armenia in regional context
Տարի / Year: 
2012
Վայր / Place: 
Yerevan
Պիտակ / Tag: 
archaeology
Paleolithic
Neolithic
The Chalcolithic of the Near East and south-eastern Europe: discoveries and new perspectives from the cave complex Areni-1, Armenia
The archaeological investigations of Getahovit-2 cave (Armenia) in 2011-2012: the preliminary results

The archaeological investigations of Getahovit-2 cave (Armenia) in 2011-2012: the preliminary results

Kalantarian I., Arimura M., Hovsepyan R., Chataigner Ch. 2012. The archaeological investigations of Getahovit-2 cave (Armenia) in 2011-2012: the preliminary results. Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies, vol. 7, is. 1, pp. 7-23.

Հեղինակներ / Authors: 
Kalantarian I.
Arimura M.
Hovsepyan R.
Chataigner Ch.
Աղբյուր / Source: 
Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies
Տարի / Year: 
2012
No.: 
7(1)
Վայր / Place: 
Yerevan
Պիտակ / Tag: 
archaeology
archaeobotany
Medieval
Getahovit-2
pit
First archaeobotanical data from the basin of Lake Sevan

First archaeobotanical data from the basin of Lake Sevan

Hovsepyan R. 2013. First archaeobotanical data from the basin of Lake Sevan. Veröffentlichungen des landesamtes für denkmalpflege und archäologie Sachsen-Anhalt, band 67, Archäologie in Armenien II, Halle (Saale),  pp. 93-105.

Հեղինակներ / Authors: 
Hovsepyan R.
Աղբյուր / Source: 
Veröffentlichungen des landesamtes für denkmalpflege und archäologie Sachsen-Anhalt
Տարի / Year: 
2013
No.: 
band 67: Archäologie in Armenien II
Վայր / Place: 
Halle (Saale)
Երկիր / Country: 
Germany
Ֆայլեր / Files: 
Պիտակ / Tag: 
archaeobotany
archaeology
cereals
Sevan
agriculture

Էջեր