Սփյուռքի ուսումնասիրության բաժին

Ստորաբաժանման խնդիրն է

1. Զբաղվել Սփյուռքի ուսումնասիրությամբ (արտերկրում բնակվող հայերի կեն­սա­գոր­­ծու­նեության, ինքնակազմակերպման, տնտեսական, սոցիալական և մշակու­թա­յին հա­մար­կման գործընթացների ընդհանուր և առանձնահատուկ բնութագրեր, էթ­նիկ և էթ­նո­կրո­նական նկարագրի պահպանման և վերարտադրման միտումներ, ազ­­գա­յին բնույթի տե­ղեկատվական տարածքի հետազոտություն, Հայրենիք-Սփյուռք տնտե­սական, սո­ցիա­լա­կան, քաղաքական և հոգևոր փոխհարաբերություններ, սփյուռ­­քի ժա­ռանգության շտեմարանավորում)՝ օգտագործելով քանակական և որակական մեթոդա­բա­նություն:
2. Ժամանակաշրջանի տեսանկյունից՝ զբաղվել XX–XXI դդ.:
3. Զարգացնել հայ Սփյուռքի հետազոտությունը Հայաստանում՝ ապահովելով համա­պա­­տաս­­խան կադրերի ներհոսքը և բնականոն սերնդափոխությունը:
4. Ստորաբաժանումն իր աշխատանքներն իրականացնում է հետևյալ գործունեության ձևերով՝ դաշտային, արխիվային/գրադարանային, գրասենյա­կա­յին:
5. Ստորաբաժանման արտադրանքը չափվում է որակյալ գիտական հրապարակումներով (մե­նա­գրու­թյուն­ներ, ժողովածուներ, հոդվածներ), որոնք պետք է լինեն ակտուալ և նորարարական՝ կի­­րա­ռե­լով ժամանակակից մեթոդներ, մասնակցած և կազ­­մա­կեր­պած միջոցառումներով (գիտաժողովներ, սե­մի­նար­ներ ևն), դաշտային և լաբո­րատոր ար­դ­յու­նա­վետ աշխատանքով, միջազգային կապերի արդյունա­վե­տու­թյամբ (օտա­րերկ­րյա ռեսուրսների ներ­­գրավում, մի­ջազ­գա­յին գի­տա­ժողովների մաս­նակ­ցություն), կադրային ներհոսքով, ատենախո­սու­թյուն­ների պաշտ­­պա­նու­թյամբ, մասնագիտական կարծիքների տրամադրմամբ:

 

---

Ստորաբաժանման անցյալն ու ներկան

Ներածություն

            Անցյալ դարի երկրորդ կեսին քաղաքների համընդհանուր և բուռն զարգացումը զուգորդվեց էթնոսների կենսագործունեության արագընթաց փոխակերպումներով, որոնք արձագանք գտան ազգագրական ուսումնասիրություններում՝ նոր հարցադրումներով ու քաղաքային թեմատիկայի ընդլայնմամբ: Համակարգված հետազոտությունների ծավալման համար մեկնարկային եղավ Յուրի Հարությունյանի՝ ծրագրային բնույթի հիմնարար աշխատությունը։  

             Լուրջ քննարկումներ ընթացան հայերի տարածական տեղաշարժերի արդյունքում առաջացած էթնոսոցիալ հետևանքների վերաբերյալ, որոնք ուղենիշ դարձան հայ էթնոսում կատարվող  զարգացումների ընթացքի ուսումնասիրության երկու ուղղությունների համար: Դրանցից առաջինը կապված էր ՀՀ քաղաքներում ընթացող զարգացումների հետ: Հանրապետության բնակչության շրջանում 1980, 1993, 2005, 2010, 2018 թվականներին իրականացված ծավալուն էթնոսոցիոլոգիական հարցումները ցույց տվեցին, որ հանրապետության ներսից և դրսից  դեպի ՀՀ քաղաքներն ուղղված միգրացիոն հոսքերը մեծ դեր խաղացին քաղաքային հայ բնակչության էթնոսոցիալ փոխակերպումներում:

           Հայաստանի ներկայիս տարածքում ծավալված էթնոսոցիոլոգիական հետազոտությունների  արդյունքները վկայում էին, որ հանրապետության առանձին քաղաքներում և հատկապես Երևանում էթնոսոցիալ տարածքի ձևավորման վրա էական ազդեցություն են թողել տարբեր սոցիալական և էթնոմշակութային միջավայրերից եկած հայ էթնիկ զանգվածները:

 

Սփյուռքի ուսումնասիրության ծրագրի մշակման գործընթացը

Նման պայմաններում կարևորվում էր հայ էթնիկության՝ ներկա բազմազանության մեջ նրա կերպարի գերակա հատկանիշների բացահայտումը, ինչպես նաև ազգի տարբեր հատվածների միջև տիպաբանման անհրաժեշտ ընդհանուր ու առանձնահատուկ հատկանիշների դուրս բերումը:

Հայերի՝ բավականաչափ մեծ զանգվածների կենսագործունեությունը և' անցյալում, և' ներկայում իրականացվել է սփյուռքում, ինչը պայմանավորում էր էթնոսի և՛ թերությունները, և՛  առավելությունները: Մի կողմից սփյուռքը ունակ է օգտակար լինել ՀՀ-ի` համաշխարհային տնտեսությանը մերձենալու հարցում, և ընդհանրապես,  ներկա համաշխարհային գործընթացների պայմաններում դառնալ հայերի ազգային հենքի վրա միջմայրցամաքային և տարածաշրջանային կառույցների ձևավորման գործոն, մյուս կողմից, որպես փոքր էթնիկ խմբերի ամբողջություն` սփյուռքը ենթարկվում է ուծացման, ինչը սակավացնում է նրա կարողությունները: Այս ամենը հիմք հանդիսացավ  ծրագիրը կազմելիս հաշվի առնելու համար հետևյալ հիմնարար  երեք խնդիրները՝

• էթնոսի տարբեր հատվածների տնտեսական, սոցիալական և հոգևոր ներուժի բացահայտում,
• համազգային և առանձնահատուկ խնդիրների լուծմանն անհրաժեշտ՝ էթնոսի համախմբ­ման ուղիների որոնում,
• ազգային նկարագրի պահպանմանն ու զարգացմանն ուղղված ռազմավարության մշակում:

Ծրագիրը կոչված էր ստեղծելու անհրաժեշտ ու իրականությանը համապատասխանող տեղեկատվության ստացման և շտեմարանացման ընդհանուր հենք: Մեթոդական հնարքների ընտրության մեջ անհրաժեշտ էր ապահովել՝ ա) երևույթների համայնապատկերի արտացոլումը տվյալների համեմատման և համադրման միջոցով՝ միաժամանակ ապահովելով  ժամանակագրական հաջորդականության և տարածքային կտրվածքները, բ) վերլուծության ընթացակարգ՝ անհրաժեշտ գործընթացների ու երևույթների մոդելավորման համար, գ) որակական (բովանդակային և բացատրական) ու քանակական (բարձր աստիճանի հավաստիությամբ) տվյալների զուգորդումը  և համակարգված օգտագործումը:

 

Սփյուռքի ուսումնասիրությունների բաժնի ստեղծումը և գործունեությունը

2010 թվականին «Սեփական և այլազգի միջավայրում հայերի համեմատական հետազոտության հիմնական ուղղությունները. ուսումնասիրության խնդիրներն ու հեռանկարները» նախագիծը ներկայացվեց և 2011 թվականին հաստատվեց ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության գիտության պետական կոմիտեի կողմից որպես նպատակային ծրագիր: Ծրագրի իրականացման կարևորագույն արդյունքներից մեկը եղավ ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի  կազմում 2011 թվականին սփյուռքի ուսումնասիրության խմբի, իսկ հետագայում՝ 2013 թվականին, առանձին բաժնի ստեղծումը: Առաջին հերթին անհրաժեշտ էր լուրջ տեսական և մեթոդաբանական հիմք ստեղծել բաժնի ծրագրային հետազոտությունների համար: Դրանք հիմնվում էին առաջարկված ծրագրի հարցադրույթների վրա և հղկվում էին ուսումնասիրությունների ընթացքում:

Կարևորվում էր փաստագրական տեքստերի (ԶԼՄ-ների, ազգային կենտրոնների, կուսակցական և եկեղեցական գործունեության վերաբերյալ փաստաթղթերի) թվայնացումը,  բազավորմումն ու մշակումը: Առաջին փորձը ձեռք բերվեց ՀՀ և սփյուռքի ԶԼՄ-ների բովանդակության համեմատական քանակական-որակական ուսումնասիրությունների միջոցով, որի վրա և փորձարկվեց կոնտենտ անալիզի գործիքակազմը: Հետազոտությունների ընթացքում ձեռք բերված գիտական փորձը հիմք ծառայեց՝ այս մեթոդի մեջ որոշակի ճշգրտումներ մտցնելու  և ավելի դյուրին դարձնելու վերլուծությանն անհրաժեշտ նյութի հավաքագրման աշխատանքները: Ուսումնասիրվեցին 2005-2010 թվականներին  սփյուռքում և ՀՀ-ում լույս տեսնող 4 պարբերականներ  (ՌԴ, Իրան, ԱՄՆ և ՀՀ), որոնց հիմքում կային ձևայնացված, մուտքագրված և բազավորված «Ноев Ковчег», «Ալիք», «Ասպարեզ» և «Առավոտ» թերթերում  զետեղված մոտ 5000 հոդվածներ, տեղեկատվություններ և այլ նյութեր: Վերջիններիս վերլուծության հիման վրա կազմվեց  «Հայրենիք-սփյուռք առնչությունները հայկական մամուլում» (2012 թ․) կոլեկտիվ մենագրությունը: Այս ընթացքում  պատրաստվեց «Էթնիկ մամուլի դերը հայկական սփյուռքում (էթնոսոցիոլոգիական հետազո­տություն)» աշխատանքը, որը բաժնի աշխատակից Սյուզաննա Բարսեղյանը ներկայացրեց որպես թեկնածուական թեզ:

Բաժնի ծրագրերում առանձնակի տեղ էին զբաղեցնում սփյուռքում ընթացող ժողովրդագրական գործընթացների ուսումնասիրությունները, որոնք տարվեցին 2 ուղղությամբ: Առաջինը սփյուռքահայերի տարածական տեղաշարժերի և տարաբնակեցման ընթացքի հետևման ուղղությունն էր, իսկ երկրորդը՝ ընտանիքի կազմի և ներընտանեկան հարաբերությունների համատեքստում էթնիկ վերարտադրման գործառույթի իրականացման ընթացքի բացահայտումը: Այսպես, պարզվեց, որ  ազգի մեջ ընթացող տարածական տեղաշարժերը միտված էին էթնոհոծ տարածքներից դեպի տնտեսական զարգացած տարածաշրջանների քաղաքները, ինչն ուղեկցվում էր նրանց ցրիվ տարաբնակեցմամբ: Որպես հետևանք՝ ներկայումս ազգի գերակշիռ մասը քաղաքաբնակ է և գտնվում է իր ավանդական բնակության սահմաններից դուրս: Անալիտիկ վերլուծությունները թույլ տվեցին կազմակերպել լայն քննարկումներ մեկ այլ խնդրի շուրջ՝ ներկայումս հայ ընտանիքում ընթացող փոփոխությունների  պարզաբանման բաժնի և Հայկազյան համալսարանի սփյուռքի ուսունասիրության կենտրոնի կողմից կազմակերպված «Հայ ընտանիքն արդի մարտահրավերների համատեքստում» միջազգային գիտաժողովի շրջանակներում: Հայաստանում նշմարվում են ընտանիքի  կազմի փոփոխություններ, եթե նախկինում  քաղաքային բնակչության մոտ  բավականաչափ տարածված էին բարդ՝ երեքսերնդանի ընտանիքներ, ապա ներկայումս գերակշռում են  պարզ՝ երկսերնդանի և ոչ լրիվ կազմով ընտանիքներ:

Օտարազգի միջավայրում հայերի կենսագործունեության առանձնահատկությունների  դրսևորման ուսումնասիրման խնդրի լուծումները լիարժեք չէին լինի, եթե այնտեղ չներառվեր տնտեսական բաղադրիչը. անհրաժեշտ եղավ դիտարկել այդ բաղադրիչն ինչպես լայն համատեքստում, այնպես էլ ներհամայնքային մակարդակում՝ այսպես կոչված մակրո և միկրոտնտեսական տեսանկյուններից: Առաջինը ենթադրում էր ընդհանուր համաշխարհային միտումների խորապատկերի հիման վրա պատկերացում ստանալ հայերի բնակության երկրի ընդհանուր տնտեսական իրավիճակի մասին: Երկրորդը՝ տեղեկատվություն ստանալ արդեն իրական տնտեսական կոնտեքստում հայերի տնտեսական գործունեության դրսևորումների մասին և այս երկու վերլուծական մակարդակների համակցությամբ ձեռք բերել իրական պատկեր, հետևել միտումներին:

 Հետազոտական աշխատանքի նման ուղղվածության իրագործման փորձառության շնորհիվ սկիզբ դրվեց հայ-ռուսական տնտեսական կապերի զարգացման ռուսաստանահայերի դերին նվիրված առանձին միջազգային ծրագրին: Այսպես՝ սփյուռք-հայրենիք մակրոտնտեսական խնդիրների վերլուծությունն իրականացվեց հրավիրված տնտեսագետ Աշոտ Ավետիսյանի կողմից, իսկ իրավիճակի, առանձին քեյսերի վերլուծությունները՝ բաժնի աշխատակիցներ Սոնա Ներսիսյանի, Սյուզաննա Բարսեղյանի կողմից, տնտեսական հարաբերություններում ավանդույթային վարքագծի դերի վերլուծությունները՝ Ռուբեն Կարապետյանի կողմից:

Բաժնի հետազոտական աշխատանքներում ի սկզբանե նախատեսված էր սփյուռքում  ընթացող սոցիալական գործընթացների բացահայտման ու հետևման  ուղղությունը: Կարևորվում էր այն հանգամանքը, որ առանձին էթնիկ խմբերը և, հատկապես սփյուռքի հայերը, սովորաբար ձգտում են ձևավորել առանձնակի սոցիալական կենսակերպ, դրսևորել միջավայրին համարկման իրենց ավանդույթին բնորոշ սոցիալական հմտություններ: Սոցիալական գործընթացներն ամեն դեպքում կապված են պատմականորեն ձևավորված էթնիկ առանձնահատկությունների հետ: Պարզորոշ է, որ սփյուռքում ընթացող գործընթացների ընկալման և իմաստավորման, ինչպես նաև դրա հեռանկարները պատկերացնելու համար անհրաժեշտ էր ուշադրություն դարձնել գործընթացների սոցիալական բաղադրիչներին: Անհրաժեշտ էր պարզաբանել ներքին (սոցիալական հատկանիշների և ավանդական սոցիալական կենսագործունեության հմտությունների) և արտաքին (տնտեսական, սոցիալական, էթնիկ, դավանանքային, մշակութային, իրավական) փոխներգործության և փոխկապակցվածության մեխանիզմները: Խնդիր էր դրվում բացահայտել առանձին խմբերի այդ սոցիալական բաղադրիչը և այն դիտարկել շարժընթացով, որի շնորհիվ հնարավոր էր պատկերացնել, թե ինչ չափով է սոցիալական ինքնությունը կարող  համընկնել էթնիկ ինքնությանը:

 Այդ աշխատանքներն իրականացվեցին բաժնի գիտաշխատող Լուսինե Տանաջյանի կողմից: Համադրելով ԱՄՆ-ի, Իրանի և Լիբանանի հայերի մեջ ընթացող սոցիալական հատկանիշների փոփոխությունները՝ նա  հետազոտեց  էթնոսոցիալական բազմաբնույթ միջավայրերում գտնվող հայ սփյուռքի առանձին խմբերի՝ օտարազգի միջավայրում սոցիալական համարկման օրինաչափ և առանձնակի դրսևորումները: Աշխատանքների հանրագումարը եղավ վերջինիս՝ «Սոցիալական փոփոխությունները հայկական սփյուռքում» (Լոս Անջելեսի, Թեհրանի, Բեյրութի հայերի Էթնոսոցոլոգիական հետազոտություն) վերնագրով թեկնածուական ատենախոսության հաջող պաշտպանությունը:

Ծրագրում ամփոփված օտարազգի միջավայրում էթնիկ խմբի սոցիալական դրսևորումների հաջորդ կարևոր բաղադրիչների շարքին է դասվում ազգային (տվյալ դեպքում ներխմբային) առանձնակիորեն ձևավորված կամ ձևավորվող միջավայրը՝ իր սոցիալական հարաբերություններով, կառույցներով և սոցիալական առօրյայով: Պետք է հաշվի առնել ազգի՝ տվյալ խմբի տարաբնակեցման գործոնը (թե որ ձևին է այն հարում՝ հոծ կամ ցրիվ), տեղաշարժերի ընթացքը, միջավայրի վիճակը, շրջապատող բնակչության հատկանիշները և այլն: Նման ուղղվածության փորձ կուտակվեց բաժնի գիտաշխատող Սոնա Ներսիսյանի հետազոտական աշխատանքների շնորհիվ՝ նրա  «Սոցիալական ցանցի դերը հայկական սփյուռքում» (Էթնոսոցիոլոգիական հետազոտություն) թեկնածուական թեզով։  

Հետազոտությունների ծավալման գործընթացի հաջորդ ուղղությունն էր՝ դիտարկել էթնիկությանը բնորոշ հոգևոր կյանքի վերարտադրության գործընթացը: Հաշվի էին առնվում   սփյուռքի ամեն մի հատվածի ելակետային մշակութային պատկերը և դրանից ածանցված բաղադրիչները, առաջ էր քաշվում ներկայիս մշակութային արժեքների ուսումնասիրման հարցը: Խնդիր էր դրվում ուսումնասիրելու, թե որ սոցիալ-ժողովրդագրական խմբերում և որ մշակութային  ոլորտներում են ի հայտ գալիս այդ արժեքները, որքանով են դրանցում առկա առաջնային և երկրորդային  հատկանիշները, ինչպիսի փոխադարձ հարաբերակցության և համախմբման մեջ են դրանք գտնվում:

Ձեռքբերում կարելի է համարել բաժնի կրտսեր գիտաշխատող Արման Անդրիկյանի ուսումնասիրությունները, որոնք նվիրված են Հայ Առաքելական եկեղեցու գործունեության տարածաքաղաքական պայմանների քննարկմանը: Այս ուղղությամբ արդեն տարվող, ինչպես նաև բաժնի նոր աշխատակցի՝ Նելլի Խաչատրյանի՝ կրոնի մասնագետի ներգրավումը հետազոտական աշխատանքներում հույս են ներշնչում, որ սփյուռքում ընթացող կարևորագույն գործընթացներից մեկի էթնոդավանանքային փոխակերպումների և վերափոխակերպումների մեխանիզմների ու գործոնների բացահայտման և իմաստավորման խնդիրը իր լուծումը կստանա:

 

Բաժնի գործունեությանը վերաբերող որոշ թվային տվյալներ

Բաժնի աշխատակիցներին հաջողվեց բազային գիտական խնդիրներին համընթաց մշակել և իրականացնել հետևյալ դրամաշնորհային ծրագրերը.

2011 թվականից - մինչ օրս՝ նպատակային ծրագիր «Սեփական և այլազգի միջավայրում հայերի համեմատական հետազոտության հիմնական ուղղությունները. ուսումնասիրության խնդիրներն ու հեռանկարները»  թեմայով:

2012-2013 թվականներին՝ «Հայկական սփյուռքի դերը Ռուսաստան-Հայաստան տնտեսական համագործակցության մեջ. փորձը, խնդիրները և հեռանկարները»:

2013-2015 թվականներին՝ «Սիրիայից Հայաստան ներգաղթած հայերի ադապտացման և ինտեգրման խնդիրների լուծման ուղիները»:

2015-2017 թվականներին՝ «Սփյուռքահայ ձեռնարկատերերը Հայաստանում. նրանց գործունեության փորձը, խնդիրները և հեռանկարները»:

2017-2018 թվականներին՝ «Հայաստանից Ռուսաստան աշխատանքային միգրացիայի էթնոսոցիալական հետևանքները»:

2017-2019 թվականներին՝ «Բելառուսի հայերը Հայաստան-Բելառուս էթնոմշակութային կապերի միգրացիոն  համատեքստում»:

2019 թվականից սկսած՝ «Ժամանակակից երիտասարդությունը էթնո-տարածաշրջանային տեսանկյունից. սոցիալ-ժողովրդագրական և էթնոմշակութային կողմնորոշումները (Հայաստանի և Ռուսաստանի օրինակով)»:

2019 թվականից սկսած՝ «Բելառուսի և Հայաստանի փոքր քաղաքներում  էթնոմշակութային զարգացումները XX-XXI դդ. էթնիկական ավանդույթներ և ժամանակակից իրողություն»

ՀՀ սփյուռքի նախարարության կողմից հատկացված 7 դրամաշնորհներ:

Բաժնի աշխատակիցների կողմից կազմակերպվել է 4 միջազգային գիտաժողով՝

«Հայ էթնիկությունը սեփական և այլազգի միջավայրում» հետազոտական փորձ, խնդիրներ և հեռանկարներ (Երևան, 2014):

«Հայ ընտանիքը ներկա մարտահրավերների համատեքստում», բաժնի և Հայկազյան համալսարանի սփյուռքի հետազոտությունների կենտրոնի հետ համատեղ (Երևան, 2017):

«Սփյուռքը և սփյուռքաբնակները», բաժնի և Քեմբրիջի ու Հայաստանի ամերիկյան համալսարանների աջակցությամբ (Երևան, 2018):

«Հայ սփյուռքի ուսումնասիրության գերակա խնդիրները», բաժնի և Հայկազյան համալսարանի սփյուռքի հետազոտությունների կենտրոնի հետ համատեղ (Երևան, 2019):

Ուսումնասիրություններ են կատարել Լոս-Անջելեսի (2013 թ.), Թեհրանի (2014 թ.), Բեյրութի և Անճարի (2015 թ.), Փարիզի (2016 թ.), Թբիլիսիի, Ախալքալաքի (2017-2019 թթ․), Ալմաթիի (2019 թ․), Կիևի (2018 թ․), Ստամբուլի (2017 թ․)  հայկական գաղթօջախներում:

Բաժնի աշխատակիցները մասնակցել են 35 միջազգային, 36 հանրապետական գիտաժողովների, պաշտպանվել են 1 դոկտորական և 3 թեկնածուական թեզ:

Հրատարակվել է 4 մենագրություն, 10 թիմային աշխատություններ, 83 հոդված (55 հայերենով և 27 օտար լեզուներով):

 

Միջազգային համագործակցություն

Բաժինն իր գործունեության ընթացքում կապեր է հաստատել և համագործակցության պայմանագրեր կնքել 7 երկրների գիտական կազմակերպությունների հետ: Այդ կազմակերպու-թյուններն են՝ Ղազախստանի ԳԱ պատմության և ազգագրության ինստիտուտը, ՌԴ ԳԱ ազգաբանության և մարդաբանության ինստիտուտը, Կիևի միջազգային համալսարանը, Լեհաստանի հայերի ուսումնասիրության ինստիտուտը, Լիբանանի հայկազյան համալսարանի սփյուռքի ուսումնասիրությունների կենտրոնը, Մինսկի պետական համալսարանը, ՌԴ Հյուսիսային Օսիայի հումանիտար ինստիտուտը։ Բաժինը համագործակցում է նաև սփյուռքի 5 ազգային կառուցների՝ Չեխիայի, Ուկրաինայի, Լեհաստանի, Հյուսիսային Օսիայի և Ղազախստանի հայագիտական կենտրոնների ու սփյուռքի ուսումնասիրության խմբերի հետ: Անձնային մակարդակով գիտական համագործակցություն է ընթացել ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի, Լիբանանի, Ֆրանսիայի, Լեհաստանի, Ղազախստանի, Բելառուսի, ՌԴ-ի, Իրանի, Ուկրաինայի, Մոլդովայի 18 առաջատար գիտնականների հետ, որոնց հետ արդեն իրականացվել են համատեղ հրապարակումներ (3 թիմային մենագրություններ, 4 գիտաժողովներ, 20 սեմինարներ):