ՀՀ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ

Մշակութային մարդաբանության բաժին

Ստորաբաժանման խնդիրն է

Զբաղվել մշակույթի և հասարակության տեղային (լոկալ) կյանքի ուսումնասիրությամբ՝ այն հավելելով համեմատական վերլուծությամբ: Սոցիալ-մշակութային զարգացումներին համընթաց՝ ստորաբաժանման հետազոտության դաշտն արագ փոփոխվում և ընդլայնվում է, առաջանում են նոր ուղղություններ (օրինակ՝ թվային մարդաբանություն, աղետների մարդաբանություն, նյութականության մարդաբանություն ևն), որոնք ևս բաժնի հետազոտության առարկա են:
Ժամանակաշրջանի տեսանկյունից՝ զբաղվել բոլոր շրջաններով՝ հատկապես կարևորելով XX–XXI դդ.:
Զարգացնել մշակութային մարդաբանությունը Հայաստանում՝ նպաստելով համապատասխան կադրերի ներհոսքին և բնականոն սերնդափոխությանը:
Ստորաբաժանումն իր աշխատանքներն իրականացնում է հետևյալ՝ դաշտային, թանգարանային, արխիվային/գրադարանային, գրասենյակային գործունեությամբ:
Ստորաբաժանման արտադրանքը չափվում է որակյալ գիտական հրատարակություններով (մենագրություններ, ժողովածուներ, հոդվածներ), որոնք պետք է լինեն ակտուալ և նորարարական՝ կիրառելով ժամանակակից մեթոդներ, մասնակցած և կազմակերպած միջոցառումներով (գիտաժողովներ, սեմինարներ ևն), դաշտային արդյունավետ աշխատանքով, միջազգային կապերի արդյունավետությամբ (օտարերկրյա ռեսուրսների ներգրավում, միջազգային գիտաժողովների մասնակցություն), կադրային ներհոսքով, ատենախոսությունների պաշտպանությամբ, մասնագիտական կարծիքների տրամադրմամբ:

Ստորաբաժանման անցյալն ու ներկան

Ներածություն

Ինստիտուտի Մշակութային մարդաբանության բաժինն այս անվամբ հանդես է գալիս 2023 թ.: Մինչ այդ այն կոչվել է Արդիականության ազգաբանության բաժին, որը ձևավորվել է 2005 թ.:

Խորհրդային շրջանում պատմազգագրական ոճի հետազոտությունների գերակայության պայմաններում արդիականության և քաղաքի հետազոտությունը մնում էր քիչ ուսումնասիրված, եթե չհաշվենք 1980-ական թվականներին լույս տեսած որոշ աշխատանքներ (հատկապես հմմտ. Маркарян Э. (рук.) и др., Культура жизнеобеспечения и этнос: Опыт этнокультурологического исследования (на материалах армянской сельской культуры), 1983; Арутюнян Ю., Карапетян Э. (ред.), Население Еревана. Этносоциологическое исследование, 1986): Շոշափելի շրջադարձը դեպի արդիականության ուսումնասիրություն կապված է Հայաստանում 1988 թ. իրադարձությունների և հանրապետությունում բոլոր ոլորտների հետագա փոփոխությունների հետ: 1988 թ. փետրվարից սկսվեցին զանգվածային ժողովրդական ցույցեր, որոնք հայտնի դարձան որպես Ղարաբաղյան շարժման սկիզբ: Այդ ցույցերը տևեցին մինչև ԽՍՀՄ-ի փլուզումը և Հայաստանի անկախության ձեռք բերումը 1991 թ.: Ազգագրագետներ Զավեն Խառատյանը, Հարություն Մարությանը և Լևոն Աբրահամյանը հնարավորության դեպքում չէին լքում Երևանի հրապարակներն ու փողոցները՝ փորձելով գրանցել, այնուհետև հասկանալ տեղի ունեցող բուռն իրադարձությունները: Այս եզակի դաշտային աշխատանքների արդյունքում հրատարակվեցին մի շարք զեկուցումներ, հոդվածներ (Մարության Հ., Ցեղասպանության զոհի բարդույթի հաղթահարումը Ղարաբաղյան շարժման տարիներին, 2013, Abrahamian L., The Karabagh Movement аs Viewed by an Anthropologist, 1990), գրքերի գլուխներ (Abrahamian L., Armenian Identity in a Changing World, 2006) և գրքեր, օրինակ` Հարություն Մարությանի հիմնարար աշխատանքը Շարժման ընթացքում ի հայտ եկած ցուցապաստառների և տրանսպարանտների վերաբերյալ (Մարության Հ., Հայ ինքնության պատկերագրությունը, 2009, Marutyan H., Iconography of Armenian Identity, 2009): Ղարաբաղյան շարժման մարդաբանական ուսումնասիրությունները կարելի է համեմատել Լեհաստանում նմանատիպ իրադարձություններն ուսումնասիրող Զդիսլավ Մախի հետազոտության հետ։

Ղարաբաղյան շարժումը՝ Հայաստանի անկախության նախադրյալը, շարունակում էր իր մոդելավորող դերը կատարել հետագա քաղաքական և քաղաքացիական ելույթներում ևս (Abrahamian L., Shagoyan G., Rallies as Festival and Festival as a Model for Rallies, 2013): Հարություն Մարությանն այն որակում է որպես առաջին հեղափոխություն (Մարության Հ., Ղարաբաղյան շարժման կամ Հայկական հեղափոխության (1988-1990) հիմնական առանձնահատկությունները, 2013)՝ համեմատելով այն երկրորդ՝ 2018-ի «թավշյա» հեղափոխության հետ, որը նույնպես դառնում է մարդաբանական հետազոտության առարկա (Abrahamian L., Shagoyan G., Velvet Revolution, Armenian Style, 2018):

1980-ական թվականների վերջի փոթորկալից «ներկան» ստիպեց հայաստանյան ազգագրագետներին երկար ժամանակ զբաղվել այդ խնդիրներով։ Այնուամենայնիվ, այստեղ նույնպես կան թաքնված «օրինաչափություններ»: Այսպես, 1970-ականների վերջին Լևոն Աբրահամյանը փորձ էր արել վերակառուցել մի նախատոն (Ur-Festival) (Абрамян Л.А., Первобытный праздник и мифология, 1983)՝ հենվելով առավելապես ավստրալական աբորիգինների նյութի վրա, իսկ 1988 թ. հեղինակը կարծես հայտնվեց իր վերակառուցած տոնի հորձանուտում (Աբրահամյան Լ., Ծեսը, նախաթատրոնը և Թատերական հրապարակը, 1990, Աբրահամյան Լ., Քաոսը և կոսմոսը ժողովրդական ելույթների կառուցվածքում. Ղարաբաղյան շարժումը ազգագրագետի հայացքով, 1990, Abrahamian L., Archaic Ritual and Theater: From the Ceremonial Glade to Theater Square, 1990, Abrahamian L., Chaos and Cosmos in the Structure of Mass Popular Demonstrations. The Karabakh Movement in the Eyes of an Ethnographer, 1990):

Հարություն Մարությանը հրատարակել էր մի աշխատություն գյուղական տան ինտերիերի մասին (Марутян А., Интерьер армянского народного жилища (вторая половина XIX – начало XX вв.), 1989) և մտադիր էր հաջորդիվ ուսումնասիրել քաղաքային բնակելի տան ինտերիերը, բայց երբ սկսվեցին 1988 թ. իրադարձությունները, նա հեռացավ նախատեսած թեմայից: Սակայն քաղաքը, թեկուզ այլ ձևով, տեղ գտավ նրա ուսումնասիրություններում 1988 թ., երբ բազմաթիվ ցուցապաստառներ և տրանսպարանտներ ձևավորեցին քաղաքի նոր, ժամանակավոր «ինտերիերը»:

Քաղաքային մարդաբանությունը հետաքրքրեց նաև Գայանե Շագոյանին: Այս անգամ պատճառը բնական ուժերի հետևանք էր, քանի որ նրա ծննդավայր Գյումրին (նախկին Լենինականը)՝ Հայաստանի երկրորդ խոշոր քաղաքը, ավերվեց 1988 թ.դեկտեմբերի երկրաշարժից: Գայանե Շագոյանի գիտական հետաքրքրություններն առնչվում էին հարսանիքին (Շագոյան Գ., «Յոթ օր, յոթ գիշեր». հայոց հարսանիքի համայնապատկեր, 2011), որը տեղի տվեց երկրաշարժից տուժած քաղաքի խնդիրներին (Шагоян Г., Очерки антропологии города, пережившего землетрясение, 2010):

Անկախացումից հետո ստեղծված նոր քաղաքական և տնտեսական իրավիճակը դրդեց Սվետլանա Պողոսյանին իր մասնագիտական հետաքրքրությունը, որը հիմնականում կապված էր հայկական տարազի հետ (Պողոսյան Ս., Շիրակ-Ջավախքի հայոց ավանդութային տարազը (19-րդ դ. վերջ – 20-րդ դ. սկիզբ), 1994), ուղղել դեպի գենդերային ուսումնասիրությունների ոլորտը՝ կանանց սոցիալական նոր դերերի խնդիրները (Պողոսյան Ս., Աշխատող կինը արդի հասարակությունում, 2001, Պողոսյան Ս., Կանայք ճգնաժամային իրավիճակում. Արցախյան գոյամարտի կին ազատամարտիկները, 2006)։

Արսեն Հակոբյանն ուսումնասիրում էր նախկինում Ադրբեջանում ապրող թաթալեզու հայերին (Հակոբյան Ա., Թաթախոս հայերը, 2002), սակայն ղարաբաղյան հակամարտությունից հետո անդրադարձավ բռնության և ժողովրդական դիվանագիտության մարդաբանությանը (Հակոբյան Ա., Բռնությունների սկզբնավորումը ղարաբաղյան կոնֆլիկտի ժամանակ, 1988). կառուցում և իրականություն, 2010, Гусейнова С., Акопян А., Румянцев С., Кызыл-Шафаг и Керкендж: история обмена сёлами в ситуации Карабахского конфликта, 2008, Акопян А., Народная дипломатия во время карабахского конфликта: обмен селами Керкендж и Кызыл-Шафаг, 2011, Hakobyan A., Anthropology of Ethnic Conflict in the context of everyday life, 2011):

Պատերազմից հետո ծագեց ուսումնասիրության մի անխուսափելի թեմա ևս` փախստականների և նոր պայմաններին նրանց հարմարվելու խնդիրը (Շագոյան Գ., Հակոբյան Ա., Խուրշուդյան Վ., «Պանդի ուխտը»՝ որպես գետաշենցիների ինքնության հարացույց, 2018, Baghdasaryan M., Contesting Belonging and Social Citizenship: The Case of Refugee Housing in Armenia, 2011, Baghdasaryan M., Citizenship at the “Historic Homeland”: Refugees from Azerbaijan in Armenia, 2014): Ադրբեջանից փախստականների խնդիրներին հետագայում գումարվեցին սիրիահայ ներգաղթյալների խնդիրները (Hakobyan A., From Aleppo to Yerevan: The War and Migration from the Window of the Bus Route, 2016): Արցախի հայերի՝ 2023 թ. բռնագաղթի առնչությամբ փախստականների ուսումնասիրման թեման կրկին արդիական դարձավ՝ ձևավորելով նոր հասարակական պահանջ։ Բաժնի աշխատակիցները (Հրանուշ Խառատյան, Գոհար Ստեփանյան, Գայանե Շագոյան, Հասմիկ Կնյազյան, Զարուհի Համբարձումյան, Գրիգորի Այվազյան) զբաղվում են նաև այդ խնդիրներով: Ուսումնասիրության առարկա դարձավ նաև այնպիսի դասական ճգնաժամային թեմա, ինչպիսին է արտագաղթը (Խառատյան Հ. (խմբ.), Արտագաղթը Հայաստանից, 2003, Долженко И., Миграционные процессы среди русского населения Армении, 1990)։

Արդիականության ուսումնասիրությունների ինստիտուցիոնալացումը

Վերոհիշյալ խնդիրների հետազոտման անհրաժեշտությունը հանգեցրեց դրանց ինստիտուցիոնալացմանը, որի արդյունքում 2005 թ. ինստիտուտում ձևավորվեց Արդիականության ազգաբանության բաժինը: Բաժինը ստեղծվեց 1990-ականների երկրորդ կեսից գոյություն ունեցող թեմատիկ խմբի հիման վրա, որի անդամները նախկինում ինստիտուտի Ազգագրության բաժնի աշխատակիցներն էին և հիմնականում զբաղվում էին ժամանակակից առօրյայի ուսումնասիրությամբ ու ճգնաժամի ազգագրությամբ (մարդաբանությամբ):

Երկրում ձգձգվող ճգնաժամի արդյունքում խմբի աշխատակիցները հետազոտական աշխատանքի մեծ փորձ էին ձեռք բերում: Նրանք մասնակցում էին տարբեր միջազգային, այնուհետև տեղական դրամաշնորհային նախագծերի, որոնք ուղղված էին երկրում ճգնաժամի հաղթահարմանը:

ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո հետխորհրդային տարածքի համար ընդհանուր տնտեսական ճգնաժամը Հայաստանում ավելի էր վատթարացել 1988 թ. ավերիչ երկրաշարժի և Ղարաբաղյան պատերազմի (1991–1994 թթ․) պատճառով: Աշխատակիցներն, այս նախագծերում աշխատելով, սովորում էին դաշտային աշխատանքի և վերլուծության նոր մեթոդներ ու մոտեցումներ: Կարելի է ասել, որ ոչ թե տեսությունը և ուսուցումն էին պատրաստում նրանց դաշտային աշխատանքին, այլ, հակառակը, դաշտային աշխատանքը նոր ուղղություններ էր բացում ազգագրության/մարդաբանության ոլորտում (մանրամասների համար տե՛ս Шагоян Г., Форум: Образование в антропологии и социальных науках, 2005): Ասվածի լավագույն օրինակը աղքատությանը վերաբերող գիրքն է, որը մի յուրահատուկ հավելյալ արդյունք էր 1994-2000 թթ. հիմնականում Համաշխարհային բանկի իրականացրած տարբեր նախագծերի, որոնք ուղղված էին աղքատության, աղքատացման և համընդհանուր ճգնաժամի պայմաններում գոյատևման ռազմավարությունների, սոցիալական ապահովության, փախստականների, առողջապահական և կրթության, բնապահպանության ասպարեզներում խնդիրների ուսումնասիրությանը: Այդ նախագծերի շնորհիվ ազգագրագետները հնարավորություն ստացան ուսումնասիրություններ իրականացնել Հայաստանի գրեթե բոլոր շրջաններում: Արդյունքում ստեղծված գիրքը կոչվեց «Պատմություններ աղքատության մասին» (Խառատյան Հ. (խմբ.), 2001): Գրքի առաջին մասը պարունակում է ազգագրագետների հավաքած պատմություններ աղքատության մասին՝ կենսագրական հարցազրույցներից առանձնացված կարճ ու երկար հատվածներ: Երկրորդ մասը ներկայացված է նույն հեղինակների վերլուծական հոդվածներով, որոնք հիմնվում են հավաքած ընդհանուր նյութի վրա, իսկ վերջին հոդվածը, որը վերջաբանի դեր է կատարում, ունի մեկնաբանություններ ուսումնասիրվող խնդրի վերաբերյալ` առաջին մասի նյութերի և երկրորդ մասի հոդվածների հիման վրա: Գրքի վերջում տեղադրված կարևոր հասկացությունների բառացանկը միավորում է հիշյալ երեք բաժիններում բարձրացված խնդիրները: Վերնագրի՝ հոգնակի թվով «պատմություն» բառը հայերենում ունի երկու իմաստ և հուշում է, որ գործ ունենք աղքատության պատմության հետ (հմմտ.՝ ռուսերեն երկիմաստ «история» բառը կամ անգլերեն զույգ «story» և «history» բառերը): Հինգ տարի անց կատարվեց նոր ուսումնասիրություն՝ առաջին գրքում հիշատակված մարդկանցից երկրորդ անգամ հարցազրույցներ գրանցելով: Այս հետազոտության արդյունքներն արտացոլվեցին «Աղքատության պատմություններ» երկրորդ գրքում (տե՛ս Խառատյան Հ., Մարության Հ. (խմբ., 2007 թ.): Այսպիսով, առանձին «պատմությունները» դարձան իսկական «պատմություն»՝ 1994–2005 թթ. անցումային ժամանակահատվածի Հայաստանի ազգագրական տարեգրություն (Shagoyan G., Book-reviews on Kharatyan H. (ed.), Patmut‘yunner aghk‘atut‘yan masin [Stories on Poverty], 2001 and Kharatyan H., Marutyan H. (eds), Patmut‘yunner aghk‘atut‘yan masin [Stories on Poverty]. Book 2, 2007, 2011) և, կարելի է ասել՝ Հայաստանի առաջին հետարդիական ազգագրական աշխատությունը:

2008 թ. բաժնում ձևավորվում է Կիրառական ազգագրության խումբը՝ Հրանուշ Խառատյանի ղեկավարությամբ։ Ազգագրության այս ուղղությունը, արձագանքելով տեղի ունեցող՝ սովորաբար ճգնաժամային իրադարձություններին, ենթադրում է հրատապ մասնագիտական միջամտություն։

Հիշողության մարդաբանություն

Բռնությունը, փախստականները, զանգվածային գաղթը, ցավոք, հայոց պատմությանը ծանոթ երևույթներ են, որոնք հատկապես արդիական դարձան Առաջին աշխարհամարտի տարիներին օսմանյան Թուրքիայում տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանությունից հետո: Ղարաբաղյան հակամարտությունը և հատկապես հայերի ջարդերը Ադրբեջանի Սումգայիթ քաղաքում 1988 թ. փետրվարի վերջին նույնպես չեն խուսափել ցեղասպանության հետ համեմատությունից: Սա պարզ է դառնում Հարություն Մարությանի (Մարության Հ., Հայ ինքնության պատկերագրությունը։ Հատոր 1. Ցեղասպանության հիշողությունը և Ղարաբաղյան շարժումը, 2009) արդեն հիշված աշխատությունից: Ուսումնասիրության առարկա է դարձել նաև անմիջականորեն ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը (Մարության Հ., Ցեղասպանության հիշողությունը որպես նոր ինքնության ձևավորիչ (1980-ական թվականների վերջ – 1990-ական թվականների սկիզբ), 2005, Մարության Հ., Հիշողության դերն ազգային ինքնության կառուցվածքում. տեսական հարցադրումներ, 2006, Մարության Հ., Տրավմատիկ հիշողությունն իբրև հայկական ինքնության պահպանման կարևորագույն գործոն Թուրքիայում, 2008, Marutyan H., Trauma and Identity: On Structural Particularities of Armenian Genocide and Jewish Holocaust, 2014, Գրիգորյան Հ., Զանգվածները և զանգվածային բռնությունները. Օսմանյան կայսրության մուսուլման բնակչության մասնակցությունը Հայոց ցեղասպանությանը, 2017) և այս մասշտաբային ողբերգության արտացոլումը հետագա՝ նույնպես դրամատիզմից ոչ զուրկ իրադարձություններում, որոնք կապված էին ցեղասպանությունից հետո հայրենիքը կորցրած հայերի նոր հայրենիք՝ Խորհրդային Հայաստան հայրենադարձման հետ (Ստեփանյան Ա., XX դարի հայրենադարձությունը հայոց ինքնության համակարգում, 2010):

Հայրենադարձության խնդիրները վերհանող գրքի հեղինակ Արմենուհի Ստեփանյանը մեծացել է հայրենադարձների միջավայրում (նրա հայրը և ամուսնու ընտանիքը հայրենադարձներ են), ուստի այս աշխատանքը որոշ չափով ինքնակենսագրական է: Զարմանալի չէ, որ այն ընդգրկված էր բաժնի կողմից հրատարակվող «Հիշողության ազգագրություն» շարքում: Սա շարքի երրորդ գիրքն է, երկրորդը Հարություն Մարությանի արդեն հիշատակված հատորն է (Մարության Հ., Հայ ինքնության պատկերագրությունը։ Հատոր 1. Ցեղասպանության հիշողությունը և Ղարաբաղյան շարժումը, 2009, Marutyan H., Iconography of Armenian Identity. Volume 1: The Memory of Genocide and the Karabagh Movement, 2009) ցեղասպանության հավաքական հիշողության մասին, իսկ առաջինը 1949 թ. ընտանիքի հետ Սիբիր աքսորված մի աղջկա օրագիր է, որը դարձել է ստալինյան աքսորում ամենօրյա կյանքը պատմող եզակի փաստաթուղթ (Алексанян А., Сибирский дневник: 1949–1954 гг., 2017): Այս շարքում արդեն հրատարակվել է 8 գիրք, որոնց վերնագրերը արտահայտում են հիշողության մարդաբանության ողջ ներկապնակը (Оганезов Г., Харатян Г. (сост.), Самооборона армян Кировабада в 1988–1989 гг. глазами oчевидцев, 2014, Խառատյան Հ., Շագոյան Գ., Մարության Հ., Աբրահամյան Լ., Ստալինյան բռնաճնշումները Հայաստանում. պատմություն, հիշողություն, առօրյա, 2015, Գրիգորյան Հ., Զանգվածները և զանգվածային բռնությունները. Օսմանյան կայսրության մուսուլման բնակչության մասնակցությունը Հայոց ցեղասպանությանը, 2017, Շագոյան Գ. (խմբ.), Չլսվող ձայներ. հիշողությունն ու հետհիշողությունը բանավոր պատմություններում, 2018, Փիրումեան Մինասեան Ռ., Մինասեան Բ., Թաւրիզից ստալինեան գուլագ. ընդհատուած պատմութիւն, 2019):

Հիշողության մարդաբանության առանձին ճյուղերն են ներկայացնում բանավոր պատմության մեթոդաբանությամբ կազմված ժողովածուները (Խառատյան Հ., Շագոյան Գ., Մարության Հ., Աբրահամյան Լ., Ստալինյան բռնաճնշումները Հայաստանում. պատմություն, հիշողություն, առօրյա, 2015, Շագոյան Գ. (խմբ.), Չլսվող ձայներ. հիշողությունն ու հետհիշողությունը բանավոր պատմություններում, 2018) և վիզուալ մարդաբանության սկզբունքով կատարած հետազոտությունները (Երանոսյան Ա․ «Ծառապատում»․ Trees That Tell Stories, Տոհմածառերի ստեղծման և բանավոր պատմությունների հավաքագրման աշխատագիրք, 2020):

Ինքնության խնդիրների ուսումնասիրություններ

Բոլոր նշված թեմաները և սյուժեները այս կամ այն կերպ կապված են փոփոխվող աշխարհում անձի ինքնագիտակցման, սեփական ինքնության որոշակի երանգների ճշգրտման հետ: Վերնագրի մակարդակով «ինքնություն» եզրը հայտնվեց 2001 թ. «Հայ ժողովրդական արվեստ, մշակույթ և ինքնություն» գրքում (Abrahamian L., Sweezy N. (eds), Armenian Folk Arts, Culture and Identity, 2001), որի ստեղծմանը մասնակցել են հիմնականում ինստիտուտի աշխատակիցները: Իհարկե, ավելի ճիշտ կլիներ օգտագործել «նույնականացում» եզրույթը, քանի որ այն արտացոլում է շարունակական գործընթաց և ոչ թե քարացած պատկեր (Տ. Էրիկսեն): Սա հատկապես նկատելի է ճգնաժամային և հետճգնաժամային պայմաններում, որոնք նպաստում են ինքնության պարզաբանմանը և վերարժևորմանը: Հենց նման իրավիճակ է արտացոլված 2006 թ. «Հայ ինքնությունը փոփոխվող աշխարհում» գրքի վերնագրում (Abrahamian L., Armenian Identity in a Changing World, 2006):

Ինքնության ձևափոխման խնդրին են առնչվում բաժնի գրեթե բոլոր ուսումնասիրողները, որոնք գործ ունեն այս կամ այն տիպի սոցիալական կամ էթնիկ խմբերի հետ. Հայաստանում բնակվող ռուսներ (Долженко И., Социальный статус русских Армении (по материалам переписи 1989 г.), 2002, Долженко И., Русская диаспора в Республике Армения: современное состояние и перспективы развития, 2003, Долженко И., Современное состояние религиозных общин молокан Армении, 2004), ասորիների (Долженко И., Некоторые вопросы семейного строительства у ассирийцев Армении, 2001, Долженко И., Национально-смешанные семьи у ассирийцев Армении, Лавровские (Среднеазиатско-Кавказские) чтения. 2000–2001 гг., 2002), եզդիներ (Melkumyan H., «Elites» Between Nationalism and Tradition: The Modernization Processes in the Yezidi Community of Armenia, 2016, Melkumyan H., Informal Shrines and Social Transformations: The Murids as New Religious Mediators among Yezidis in Armenia, 2018), բոշաներ (Marutyan H., The Contemporary Expression of the Identity of the Boshas, 2011), ուդիներ (Айвазян Г., Удины, 2023), Բաքվի և Բանանց գյուղի նախկին հայ բնակիչներ (Baghdasaryan M., Contesting Belonging and Social Citizenship: The Case of Refugee Housing in Armenia, 2011, Baghdasaryan M., Citizenship at the «Historic Homeland»: Refugees from Azerbaijan in Armenia, 2014), Սիստանի և Բելուջիստանի բելուջներ (Boyajian V., Is there Ethno-religious Aspect in Balochi Identity, 2016), Ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայի գավառներում մնացած հայեր (Խառատեան Հ., «Ի» դարի միջնադար: Հայերը Թուրքիայի գաւառներում Ցեղասպանութիւնից հետո (Ա), 2013), իրանցիներ և իրանահայեր (Սարգսյան Տ., Ամուսնական հարաբերությունները կարգավորող «մահրիեն» ԻԻՀ-ում, 2017, Ստեփանյան Ա., Սարգսյան Հ., Իրանահայերի ներգաղթն ու վերաբնակեցման խնդիրները (1946–1970-ական թվականներին), 2009), նաև հետխորհրդային Հայաստանի կանանց խմբեր (Պողոսյան Ս., Աշխատող կինը արդի հասարակությունում, 2001, Պողոսյան Ս., Կանայք ճգնաժամային իրավիճակում. Արցախյան գոյամարտի կին ազատամարտիկները, 2006): Թե ինչքանով կարող է ընդգրկվել ինքնության խնդիրը նման խմբերի ուսումնասիրություններում, լավ օրինակ կարող է ծառայել Աֆղանստանին ու Պակիստանին սահմանակից Սիստանի և Բելուջիստանի բելուջներին ուսումնասիրող Վահե Բոյաջյանի հետազոտության թեմայի վերնագիրը՝ «Ֆորմալ և մշակութային սահմանը որպես սուբէթնոմշակութային ինքնությունների ձևավորման միջոց կամ նոր ինքնության առաջացում»:

Խորհրդային շրջանի հետազոտություններ

Խորհրդային Միությունում ցանկալի չէր և նույնիսկ անթույլատրելի էր ուսումնասիրել խորհրդային ներկան։ Այսօր, երբ գաղափարախոսական արգելքներն արդեն չեն գործում, պարզվում է, որ մեր երկրի պատմության մի զգալի ժամանակաշրջան ոչ միայն պատմականորեն, այլև ազգագրական տեսակետից մնում է չուսումնասիրված։ Հրանուշ Խառատյանի նախաձեռնությամբ ձևավորված հետազոտական խմբի աշխատանքները հիմնականում ուղղվեցին ստալինյան բռնաճնշումներին առնչվող խնդիրներին: Թիրախավորելով նախ և առաջ բռնադատվածների առօրյան՝ հետազոտողները բախվեցին նաև այդ շրջանի քաղաքական վերլուծությունների սակավության խնդրին: Սա առիթ դարձավ, որպեսզի բացի ազգագրական խնդիրներից (հիշողություն, ընտանեկան, համայնքային հարաբերություններ, մամուլի ուսումնասիրություն (Խառատյան Հ., Շագոյան Գ., Մարության Հ., Աբրահամյան Լ., Ստալինյան բռնաճնշումները Հայաստանում. պատմություն, հիշողություն, առօրյա, 2015), գաղտնի կրոնական պրակտիկաներ (Մանուչարյան Ն., Մկրտությունները Խորհրդային Հայաստանի աթեիզմի պայմաններում, 2018) և այլն), հետազոտողներն անդրադառնան նաև որոշ քաղաքական դրվագների՝ օգտագործելով հատկապես արխիվային նյութեր (Սարգսյան Տ․, Չմատնող կանայք, 69-րդ հոդվածով մեղադրյալները (արխիվային նյութեր և բանավոր պատմություններ), 2023), ինչի արդյունքում ՀՀ Ազգային արխիվի հետ ստեղծվեց բռնադատվածների թվային ամբողջական շտեմարան: Հրանուշ Խառատյանի ջանքերով Ռուսաստանի և Վրաստանի արխիվներից Հայաստան բերվեցին ստալինյան բռնաճնշումների շրջանի բացառիկ փաստաթղթեր ու տվյալներ:

Պետական արխիվներից զատ՝ հետազոտողներն սկսեցին ուսումնասիրել նաև ընտանեկան արխիվները: Դրանք հրատարակելու համար բաժնում ստեղծվեց «Հիշողության ազգագրություն» մատենաշարը, որում տեղ գտան ոչ միայն սոցիալական հիշողությանն առնչվող գիտական վերլուծություններ (Մարության Հ., Հայ ինքնության պատկերագրությունը։ Հատոր 1. Ցեղասպանության հիշողությունը և Ղարաբաղյան շարժումը, 2009, Marutyan H., Iconography of Armenian Identity. Volume 1: The Memory of Genocide and the Karabagh Movement, 2009), այլև անհատների հիշողություններն (Алексанян А., Сибирский дневник: 1949-1954 гг., 2007) ու հուշագրությունները (Փիրումեան Մինասեան Ռ. եւ Մինասեան Բ., Թաւրիզից ստալինեան գուլագ. Ընդհատուած պատմութիւն, 2019):

Խորհրդային անցյալը (այդ թվում ազգագրության տեսակետից) ուսումնասիրվում է նաև վիզուալ մարդաբանական եղանակով (Երանոսյան Ա․, Պատկեր և պատում․ XX դարի Սյունիքը Գուրոսի լուսանկարներում, 2024):

Խորհրդային շրջանի ուսումնասիրությունները հետխորհրդային Հայաստանում, կախված տարբեր քաղաքական իրադարձություններից, մերթ ընդ մերթ դառնում էին խիստ արդիական (Абрамян Л., Тайная полиция как тайное общество: страх и вера в СССР, 1993, Manucharyan N., The Reflection of Communist Ideology in the Street Renaming Policy in Soviet Yerevan (1921-1939), 2015): Ուստի որոշ թեմաներ, թեև վերաբերում էին խորհրդային անցյալին, բայց ըստ էության հետխորհրդային Հայաստանի ընթացիկ իրադարձությունների արձագանքն էին: Այսպես, Անաստաս Միկոյանի համար հուշարձան կանգնեցնելու ժառանգների նախաձեռնությունն առիթ դարձավ բուռն հանրային քննարկումների, որոնք ընդգրկեցին այս երկարակյաց քաղաքական գործչին առնչվող խորհրդային պատմության բազմաթիվ դրվագներ՝ Հայաստանի խորհրդայնացումից մինչև Կարիբյան ճգնաժամ և Հունգարական ապստամբության ճնշում (Шагоян Г., Ставить ли памятник Анастасу Микояну? Опыт «социальной люстрации» в Армении, 2016):

Խորհրդայինի և հետխորհրդայինի կապը ուսումնասիրվում է նաև լեզվաբանական մարդաբանության տեսանկյունից (Ghazaryan L., Comrades, Conflicts, and Classrooms Language Policy and Practice in post-Soviet Armenian Education, 2024):

«Տոնի ճանապարհը»

Արդիականությանն առնչվող հետազոտությունների մեկ այլ ոլորտ առնչվում է տոնին: Ազգագրագետները, ինչպես հայտնի է, առհասարակ հակված են տոներին: Խորապես համոզված ենք, որ նույնիսկ կա մի հատուկ «տոնի ճանապարհ»՝ տարբեր ժողովուրդներին հասկանալու համար (Абрамян Л., Беседы у дерева, 2005): Վերը նշվեց, որ 1988 թ. զանգվածային ցույցերը շատ ընդհանրություններ բացահայտեցին արխաիկ տոնի՝ միջնադարյան կառնավալի նախատիպի հետ: Գոհար Ստեփանյանը, որը պաշտպանել էր ավանդական տոներին նվիրված թեկնածուական թեզ (Հայոց տոնական վարքային համակարգը (ըստ 19-րդ դարի վերջի – 20-րդ դարի սկզբի ազգագրական նյութերի), 2007), սկսեց ուսումնասիրել ժամանակակից քաղաքային տոները: Նրանցից մեկը՝ դպրոցական «Վերջին զանգը», որը պարունակում է խորհրդային իշխանության հաստատումից անմիջապես հետո հայերի կյանքից ամբողջովին անհետացած ավանդական Բարեկենդան կառնավալի հետքերը, արդեն տեղ է գտել տոների մասին նրա գրքի վերնագրում (Ստեփանյան Գ., Նոր տարուց Վերջին զանգ. տոնական պրակտիկաներ, հիշողություն, վերակազմում, 2020): Կառնավալի մշակույթին վերադառնալու ևս մեկ դեպք՝ այս անգամ քաղաքական նպատակներով կառնավալային երգիծանքի գիտակցված օգտագործմամբ, նկարագրել է Հրանուշ Խառատյանը տոների մասին իր գրքում (Խառատյան-Առաքելյան Հ., Տոնը և տոնահանդեսի մշակույթը Հայաստանում, 2010): Ավանդական տոների վերաբերյալ նրա նախորդ գիրքը (Խառատյան-Առաքելյան Հ., Հայ ժողովրդական տոները, 2005) շատերի համար դարձել է սեղանի գիրք, հատկապես նրանց համար, ովքեր հետաքրքրվում են տոնական կյանքով և տոներ են կազմակերպում: Հետխորհրդային ազգայնականության թռիչքի և «ազգային» տոների հանդեպ հետաքրքրության մեծացման հետ մեկտեղ, Հայաստանում կտրուկ աճեց ինքնահռչակ ազգագրագետների թիվը, որոնք առաջարկում են ավանդական և նոր տոների իրենց սցենարները: Երբեմն նոր տոնը կարող է նույնիսկ պետական ու ազգային մասշտաբներ ընդունել, ինչպես տեղի ունեցավ ազգային անկախության տոնակատարության ժամանակ 2005 թ. (Abrahamian L., Dancing Around the Mountain: Armenian Identity Through Rites of Solidarity, 2007, Абрамян Л., Танец вокруг горы: тоталитаристский праздник национальной идентичности в постсоветской Армении, 2014):

Քաղաքային ազգագրություն/ուրբանիստական մարդաբանություն

1980-ական թվականների կեսերին նկատվում է քաղաքի, հատկապես Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանի հանդեպ հետաքրքրության աճ: Սա իհարկե հասկանալի է, քանի որ Երևանն այն արագ զարգացող քաղաքներից է, որոնք գրավիչ են ինչպես սոցիոլոգների, այնպես էլ ազգագրագետների համար: Օրինակ՝ 1987 թ. Լ. Աբրահամյանը և Հռ. Պիկիչյանը հրատարակեցին ժամանակակից քաղաքի ազգագրությանը վերաբերող ծրագրած շարքի առաջին հոդվածը՝ ռաբիսի և քաղաքային սոցիալական հիերարխիայի փոփոխականության մասին (Абрамян Л., Пикичян Р., Заметки по этнографии современного города (на примере Еревана). Рабиз и изменчивость городской социальной иерархии, 1987, Abrahamian L., Pikichian R.,, Observations on the Ethnography of a Modern City: The Example of Erevan. 1. The Rabiz and the Variability of the Urban Social Hierarchy, 1990, Abrahamian L., Armenian Identity in a Changing World, 2006): Այս շարքի երկրորդ հոդվածը նվիրված էր 1970 -80-ական թվականների Երևանի ավտոմոբիլային մշակույթին (Абрамян Л., Пикичян Р., Заметки по этнографии современного города. Автомобильная культура Еревана, 1989): Ազգագրագետների ուշադրության կիզակետի նմանատիպ շարժը դաշտային աշխատանքներում՝ գյուղից քաղաք և մշակույթի արխաիկ ձևերից դեպի ժամանակակից ձևերը, նկատվում է նաև հետխորհրդային ռուսական ազգագրության մեջ: Հենց այս թեմային էր նվիրված «Մարդաբանական ֆորում» ամսագրի «Ժամանակակից միտումները մարդաբանական հետազոտություններում» առաջին քննարկումը, որին մասնակցեցին նաև բաժնի աշխատակիցները (Абрамян Л., Форум: Современные тенденции в антропологических исследованиях, 2004):

Հետխորհրդային տարիներին սկսվեց Երևանի կենտրոնի «ոչնչացումը». արագորեն կառուցում էին նոր, հիմնականում անդեմ շենքեր և պողոտաներ՝ ոչնչացնելով քաղաքի առանձնահատուկ կերպարը բնորոշող հին տներն ու նեղլիկ փողոցները: Թեև դա արվում էր Ալեքսանդր Թամանյանի՝ ժամանակակից Երևանը ստեղծողի նախագիծն ավարտին հասցնելու անվան տակ, իրականում սա լուրջ սպառնալիք էր նախ և առաջ թամանյանական և ոչ միայն թամանյանական Երևանի համար: Որպես արձագանք այս գործընթացներին՝ լույս են տեսնում ուրբանիստական մարդաբանության մեկ այլ` ճարտարապետական ոլորտին հարող աշխատանքներ (տե՛ս, օրինակ, Մարության Հ., Հայաստան–Սփիւռք. հանդիպում Երեւանի կենտրոնում, 2007, Марутян А., Из истории сохранения и застройки исторического центра Еревана (XIX – начало XXI века), 2014), սրվում է հետաքրքրությունը դեպի քաղաքի պատմամշակութային խնդիրները (Աբրահամյան Լ., Ազգայինի և ստալինյանի միջև. Թամանյանի Երևանը մշակութաբանի տեսակետից, 2016, Abrahamian L., Yerevan Sacra: Old and New Sacred Centres in the Urban Space, 2011, Abrahamian L., Tamanyan’s Yerevan Between Constructivism and Stalin Era Architecture, 2018), հուշարձանացումը (Марутян А., Памятник или музей? Политика памяти на родине и в диаспоре (на примере армянского и еврейского опыта), 2015, Шагоян Г., Мемориализация землетрясения в Гюмри, 2009, Абрамян Л., Ереван: память и забвение в организации пространства постсоветского города, 2010) և ապահուշարձանացումը (Абрамян Л., Борьба с памятниками и памятью в постсоветском пространстве (на примере Армении), 2003, Abrahamian L., Armenian Identity in a Changing World, 2006): Հուշարձանացումը հիշատակման նոր հանրային ծեսեր է ձևավորում, որոնք երբեմն մոտենում են ավանդական թաղման ծեսին (Մարության Հ., Հուշարձանը որպես գերեզմանոց (Ցեղասպանության հուշահամալիրի օրինակով), 2006, Марутян А., Памятник жертвам геноцида в